ബ്ര​സീ​ലി​ലെ എഴു​ത്തു​കാ​രി ക്ലാ​രി​സ് ലീ​ഷ്പെ​ക്തൊ​റി​ന്റെ (Clarice Lispector യു. എസ്. എസ്. ആറിലെ യു​ക്രേ​നിൽ 1925 ഡി​സം​ബർ 10-നു ജനി​ച്ചു. ബ്ര​സീ​ലി​ലെ റീയോ ദാ ഷനീറോ—Rio de Janeiro—എന്ന പട്ട​ണ​ത്തിൽ വച്ചു് 1977 ഡി​സം​ബർ 9-നു മരി​ച്ചു). ഓരോ നോ​വ​ലും ഓരോ ചെ​റു​ക​ഥ​യും നമ്മൾ വാ​യി​ച്ചു കഴി​യു​മ്പോൾ സമ്മോ​ഹ​നം, സമ്മോ​ഹ​നം എന്നു പി​ന്നീ​ടും പി​ന്നീ​ടും പറ​യാ​തി​രി​ക്കി​ല്ല. ലീ​ഷ്പെ​ക്തോ​റി​ന്റെ അനു​പ​മ​മായ നോവൽ “The Hour of the Star” എന്ന​തി​നെ​ക്കു​റി​ച്ചു് ഞാൻ ഈ കോ​ള​ത്തിൽ​ത്ത​ന്നെ മുൻ​പു് എഴു​തി​യി​രു​ന്നു. കൊ​ക്ക​ക്കോല, മെർ​ലിൻ മൻറോ എന്നു​പ​റ​ഞ്ഞാൽ ജീ​വ​നാ​യി​രു​ന്ന പാ​വ​പ്പെ​ട്ട ഒരു പെ​ണ്ണി​ന്റെ ജീ​വി​ത​ക​ഥ​യാ​ണു് ആ നോ​വ​ലിൽ. വൈ​രൂ​പ്യ​മു​ള്ള​വ​യി​ലും പ്രാ​ധാ​ന്യ​വും അർ​ത്ഥ​സ​വി​ശേ​ഷ​ത​യും സത്യാ​ത്മ​ക​ത​യും കണ്ട വലിയ എഴു​ത്തു​കാ​രി​യാ​ണു് ലീ​ഷ്പെ​ക്തോ​റെ​ന്നു് ഫ്രെ​ഞ്ചെ​ഴു​ത്തു​കാ​രി ഏലൻ സീസു (Helen Cixous, born in 1937) ഈ നോവൽ വാ​യി​ച്ചി​ട്ടു് ഉദ്ഘോ​ഷി​ച്ചു. ലീ​ഷ്പെ​ക്തോ​റി​ന്റെ ‘Family Ties’ എന്ന കഥാ​സ​മാ​ഹാ​ര​ഗ്ര​ന്ഥം ഞാ​നി​പ്പോൾ വാ​യി​ച്ചു തീർ​ത്തു (Translated by Giovanni Pontiero, University of Texas Press, Seventh paperback printing, 2000, pp. 156). അതിലെ എല്ലാ ചെ​റു​ക​ഥ​ക​ളും മനോ​ഹ​ര​ങ്ങൾ. ‘The Buffalo’ എന്ന ചെ​റു​കഥ മനോ​ഹാ​രി മാ​ത്ര​മ​ല്ല അദ്ഭു​ത​ജ​ന​ക​വും. മഹ​നീ​യ​മായ സാ​ഹി​ത്യ​ത്തി​ന്റെ സ്വ​ഭാ​വം വ്യ​ക്ത​മാ​ക്കാ​നാ​യി അതി​നെ​ക്കു​റി​ച്ചു് എഴു​താൻ എനി​ക്കു കൗ​തു​കം. ഒരു തരു​ണി​ക്കു് ഒരു​ത്ത​നോ​ടു് പ്രേ​മം. പക്ഷേ, അയാൾ അവളെ സ്നേ​ഹി​ക്കു​ന്നി​ല്ല. വെ​റു​പ്പു് പഠി​ക്കാ​നെ​ന്തു മാർ​ഗ്ഗം? അവൾ ജന്തു​ശാ​ല​യിൽ പോയി. സിംഹം സിം​ഹി​യു​ടെ മൃ​ദു​ല​മായ തല നക്കു​ന്നു. രണ്ടു സു​വർ​ണ്ണ മൃ​ഗ​ങ്ങൾ. ‘പക്ഷേ, ഇതു് പ്രേ​മ​മാ​ണ​ല്ലോ. വീ​ണ്ടും പ്രേ​മം’ തരുണി അക്ര​മോ​ത്സു​ക​ത​യോ​ടെ പറ​ഞ്ഞി​ട്ടു് സ്വ​ന്തം വെ​റു​പ്പു് അന്വേ​ഷി​ച്ചു. വി​ശു​ദ്ധ​മ​ന​സ്സോ​ടെ ജി​റാ​ഫ് നിൽ​ക്കു​ക​യാ​ണു്. ചി​റ​കി​ല്ലാ​ത്ത നി​ശ്ശ​ബ്ദ​മായ ഒരു പക്ഷി​യും. വെ​റു​പ്പു് എന്തെ​ന്നു ഗ്ര​ഹി​ക്കാൻ അവൾ മറ്റു​മൃ​ഗ​ങ്ങ​ളെ അന്വേ​ഷി​ച്ചു. ഹി​പ്പോ​പൊ​ട്ടാ​മ​സ്—നീർ​ക്കു​തിര—ഉരു​ണ്ട മാം​സ​വു​മാ​യ് നിൽ​ക്കു​ന്നു. അതു് വേ​റൊ​രു ഉരു​ണ്ട​മാം​സ​മു​ള്ള​തി​നെ കാ​ത്തു​നിൽ​ക്കു​ക​യാ​ണു്. കോ​ട്ടി​ന്റെ കീ​ശ​ക​ളിൽ കൈ​ചു​രു​ട്ടി​വ​ച്ചു് അവൾ നട​ന്നു. കൂ​ടു​ക​ളിൽ കു​ര​ങ്ങു​കൾ ചാ​ടു​ന്നു. പെൺ​കു​ര​ങ്ങു് കു​ഞ്ഞു് കു​ര​ങ്ങി​നെ മു​ല​യൂ​ട്ടു​ന്നു. അവൾ കൈ​ത്തോ​ക്കു​കൊ​ണ്ടു് അവ​യെ​യാ​കെ വെ​ടി​വ​ച്ചു​കൊ​ന്നേ​നെ. കു​ര​ങ്ങു​ക​ളു​ടെ നഗ്നത. ആ നഗ്ന​ത​യിൽ ലോകം ഒരാ​പ​ത്തും കാ​ണു​ന്നി​ല്ല​ല്ലോ. അവൾ ആ നഗ്ന​ത​യെ നശി​പ്പി​ക്കു​മാ​യി​രു​ന്നു. “ഈശ്വ​രാ, എന്നെ വെ​റു​ക്കാൻ പഠി​പ്പി​ക്ക​ണ​മേ” എന്നു് അവൾ കു​ര​ങ്ങിൻ കൂ​ട്ടി​ന​ടു​ത്തു നി​ന്നു പോയി. “ഞാൻ നി​ങ്ങ​ളെ വെ​റു​ക്കു​ന്നു” എന്നു് അവൾ ഒരു​ത്ത​നോ​ടു് പറ​ഞ്ഞു. അയാ​ളു​ടെ കു​റ്റം അവളെ സ്നേ​ഹി​ച്ചി​ല്ല എന്ന​തു് മാ​ത്രം. അവൾ അമ്മ​മാ​രു​ടെ​യും കു​ഞ്ഞു​ങ്ങ​ളു​ടെ​യും ഇട​യി​ലൂ​ടെ നട​ന്നു. ഇച്ഛി​ച്ചാൽ കാ​ലു​കൊ​ണ്ടു് എന്തും പൊ​ടി​ച്ചു​ക​ള​യാ​വു​ന്ന ആന, അയ​വി​റ​ക്കു​ന്ന ഒട്ട​കം ഇവയെ അവൾ കണ്ടു.

അന്വേ​ഷ​ണം നട​ത്തു​ന്ന അവ​ളു​ടെ കണ്ണു​കൾ മര​ങ്ങ​ളി​ലേ​ക്കു തി​രി​ഞ്ഞു. ദൂരെ ചെറിയ വെ​ളു​ത്ത മേ​ഘ​ങ്ങൾ. ഒന്നു​കൂ​ടെ അവൾ തല താ​ഴ്ത്തി​യ​പ്പോൾ അങ്ങ​ക​ലെ ഒരു കാ​ട്ടു​പോ​ത്തു് നി​ല്ക്കു​ന്ന​തു് അവ​ളു​ടെ കണ്ണിൽ പെ​ട്ടു. ഇളം​കാ​റ്റു് അവ​ളു​ടെ തല​മു​ടി​യിൽ സ്പർ​ശി​ച്ചു. കറു​ത്ത കാ​ട്ടു​പോ​ത്തു്. എന്തൊ​രു വണ്ണം കൂടിയ കഴു​ത്താ​ണു് അതി​ന്റെ​തു്. തലയിൽ കൊ​മ്പു​കൾ. കറു​പ്പിൽ നി​ന്നു് ഉയർ​ന്നു വന്ന വെ​ളു​ത്ത​കൊ​മ്പു​കൾ. കാ​ട്ടു​പോ​ത്തു് അവളെ ഒരു നി​മി​ഷ​ത്തേ​ക്കു് നോ​ക്കി. അതു് അവ​ളു​ടെ സാ​ന്നി​ദ്ധ്യ​മ​റി​ഞ്ഞു. അനു​ഭ​വി​ച്ച​തു് സഹി​ക്കാ​നാ​വാ​തെ അവൾ നോ​ട്ടം മാ​റ്റി മര​ത്തെ നി​രീ​ക്ഷ​ണം ചെ​യ്യു​ക​യാ​ണു്. കാ​ട്ടു​പോ​ത്തു് കറു​ത്ത മു​തു​കോ​ടു​കൂ​ടി നിൽ​ക്കു​ക​യാ​ണു്. മരണം അവ​ളു​ടെ കാ​തു​ക​ളിൽ മു​ര​ണ്ടു. കാ​ട്ടു​പോ​ത്തു് കൂ​ടു​തൽ വലു​താ​യ​തു പോലെ അവൾ​ക്കു തോ​ന്നി. ‘ഹാ’ അവൾ അതിനെ പ്ര​കോ​പി​പ്പി​ച്ചു. ഒരു കല്ലെ​ടു​ത്തു് അതിനെ എറി​ഞ്ഞു. അതു് നി​ഷ്പ്ര​യോ​ജ​ന​മാ​യി ഉരു​ണ്ടു​പോ​യി. ആ മൃഗം തി​രി​ഞ്ഞു് അവളെ നോ​ക്കി. തന്നെ സ്നേ​ഹി​ക്കാ​ത്ത പു​രു​ഷ​നോ​ടു​ള്ള വെ​റു​പ്പോ​ടു​കൂ​ടി അവൾ കാ​ട്ടു​പോ​ത്തി​നോ​ടു പറ​ഞ്ഞു. “ഞാൻ നി​ന്നെ സ്നേ​ഹി​ക്കു​ന്നു.” കാ​ട്ടു​പോ​ത്തിൽ നി​ന്നു് സ്നേ​ഹം യാ​ചി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു് അവൾ പറ​ഞ്ഞു: “ഞാൻ നി​ന്നെ വെ​റു​ക്കു​ന്നു.”

കാ​ട്ടു​പോ​ത്തു് അടു​ത്തേ​ക്കു വന്നു. പൊ​ടി​പ​ട​ലം ഉയർ​ന്നു. കാ​ട്ടു​പോ​ത്തും അവളും അന്യോ​ന്യം നോ​ക്കി​ക്കൊ​ണ്ടു് നി​ന്നു. മൃ​ഗ​ത്തി​ന്റെ മുഖമോ വായോ കൊ​മ്പു​ക​ളോ അവൾ നോ​ക്കി​യി​ല്ല. നോ​ക്കി​യ​തു് അതി​ന്റെ കണ്ണു​ക​ളെ മാ​ത്രം. കാ​ട്ടു​പോ​ത്തി​ന്റെ കണ്ണു​കൾ അവ​ളു​ടെ കണ്ണു​ക​ളു​മാ​യി കൂ​ട്ടി​മു​ട്ടി. സ്ത്രീ മര​വി​ച്ചു. അവ​ളൊ​രു മോ​ഹ​നി​ദ്ര​യി​ലാ​ണു്. കാ​ട്ടു​പോ​ത്തി​ന്റെ ചെറിയ ചു​വ​ന്ന കണ്ണു​കൾ അവളെ നോ​ക്കി. അദ്ഭു​ത​പ്പെ​ട്ടു് അവൾ ഇടറി. മൃഗം ശാ​ന്ത​ത​യാർ​ജ്ജി​ച്ചാ​ണു് നിൽ​ക്കുക. കാ​ട്ടു​പോ​ത്തി​ന്റെ വെ​റു​പ്പോ​ടു കൂടിയ നോ​ട്ടം അവളെ ഭയ​പ്പെ​ടു​ത്തി. നി​ഷ്ക​ള​ങ്കത ഭാ​വി​ച്ചു് അവൾ വായും തു​റ​ന്നു് വി​ശ്വാ​സ​രാ​ഹി​ത്യ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി തല​യാ​ട്ടി. ഇരു​മ്പ​ഴി​ക​ളിൽ തട്ടി ബു​ദ്ധി​മാ​ന്ദ്യ​ത്തോ​ടെ അവൾ വീണു. നി​ല​ത്തു വീ​ഴു​ന്ന​തി​നു മുൻ​പു് അവൾ സമ്പൂർ​ണ്ണ​മായ ആകാ​ശ​ത്തെ​യും ഒരു കാ​ട്ടു​പോ​ത്തി​നെ​യും കണ്ടു.

യു​ക്തി​ചി​ന്ത​യ്ക്കു കഴി​വി​ല്ലാ​ത്ത ഒരു മൃ​ഗ​ത്തി​ന്റെ നോ​ട്ട​ത്തി​ലൂ​ടെ സ്ത്രീ​യു​ടെ നേർ​ക്കു​ള്ള ലോ​ക​ത്തി​ന്റെ വി​ദ്വേ​ഷ​മാ​കെ അഭി​വ്യ​ഞ്ജി​പ്പി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു എന്ന​താ​ണു് ഇക്ക​ഥ​യു​ടെ സവി​ശേ​ഷ​ത​യാ​യി നമ്മൾ കാ​ണേ​ണ്ട​തു്. താൻ സ്നേ​ഹി​ക്കു​ന്ന​തി​നു പകരം പു​രു​ഷൻ സ്നേ​ഹ​മി​ല്ലാ​യ്മ​കൊ​ണ്ടു് അവളെ വേ​ദ​നി​പ്പി​ക്കു​ക​യാ​ണു്. അതിനു പ്ര​തി​കാ​ര​മെ​ന്ന മട്ടിൽ വെ​റു​പ്പു് അഭ്യ​സി​ക്കു​ന്ന​തി​നു് അവൾ മൃ​ഗ​ലോ​ക​ത്തെ സമീ​പി​ക്കു​ന്നു. എല്ലാ മൃ​ഗ​ങ്ങ​ളും വെ​റു​പ്പു് കാ​ണി​ക്കു​ന്നി​ല്ല. അവ രതി​ക്രീ​ഡ​യി​ലും മറ്റും മു​ഴു​കി​യി​രി​ക്കു​ന്ന​തേ​യു​ള്ളൂ. പക്ഷേ, ദു​ഷ്ട​ത​യു​ടെ മൂർ​ത്തി​മ​ദ്ഭാ​വ​മായ കാ​ട്ടു​പോ​ത്തു് അവ​ള​ന്വേ​ഷി​ച്ച വെ​റു​പ്പു് പ്ര​ക​ടി​പ്പി​ക്കു​ന്നു. ഈ വെ​റു​പ്പു് ആ ക്രൂ​ര​മൃ​ഗ​ത്തി​ന്റേ​തു മാ​ത്ര​മ​ല്ല. ലോ​ക​മാ​കെ സ്ത്രീ​യെ വെ​റു​ക്കു​ന്ന​ല്ലോ. അതി​ന്റെ സാ​ക​ല്യാ​വ​സ്ഥ​യാ​ണു് പോ​ത്തി​ന്റെ വീ​ക്ഷ​ണ​ത്തി​ലൂ​ടെ അവൾ​ക്ക​നു​ഭ​പ്പെ​ടുക. അതി​ന്റെ തീ​ക്ഷ്ണ​ത​യും വൈ​പു​ല്യ​വും താ​ങ്ങാ​നാ​വാ​തെ അവൾ ബോ​ധ​ശൂ​ന്യ​യാ​യി ഇരു​മ്പ​ഴി​ക​ളിൽ തട്ടി താഴെ വീ​ഴു​ന്നു. Muriel Spark എന്ന വി​ശ്വ​വി​ഖ്യാ​ത​യായ സാ​ഹി​ത്യ​കാ​രി പറ​ഞ്ഞു: Her (Lispector’s) voice is uniquely her own. സ്വ​ന്തം ശബ്ദ​ത്തിൽ അന്യാ​ദൃ​ശ​സ്വ​ഭാ​വം വ്യ​ക്ത​മാ​ക്കിയ മറ്റു എഴു​ത്തു​കാ​രി​ക​ളി​ല്ല എന്ന​താ​ണു് സത്യം. ആ ശബ്ദം ബ്ര​സീ​ലിൽ മാ​ത്ര​മ​ല്ല കേൾ​ക്കു​ന്ന​തു്. ലോ​ക​മെ​മ്പാ​ടും കേൾ​ക്കു​ന്നു. പ്രി​യ​പ്പെ​ട്ട വാ​യ​ന​ക്കാ​രേ, സാ​ഹി​ത്യ​മു​ണ്ടാ​കു​ന്നു​ണ്ടു്. അതു ഇൻ​ഡ്യ​യി​ലോ അതി​ന്റെ ഒരു ഭാ​ഗ​മായ കേ​ര​ള​ത്തി​ലോ അല്ല എന്നു പറയാൻ നി​ങ്ങ​ളു​ടെ സദ​യാ​നു​മ​തി ഞാൻ തേ​ടു​ന്നു.

ലീ​ഷ്പെ​ക്തോ​റി​ന്റെ കഥാ​സ​മാ​ഹാ​ര​ഗ്ര​ന്ഥം ഇം​ഗ്ലീ​ഷി​ലേ​ക്കു തർ​ജ്ജമ ചെയ്ത ആൾ തന്നെ​യാ​ണു് അതി​നു് അവ​താ​രിക എഴു​തി​യ​തു്. അതിൽ പറ​യു​ന്നു: “Lispector creates a world of exciting and terrifying perception.” ഇതു് ഇക്ക​ഥ​യെ​സ്സം​ബ​ന്ധി​ച്ചു് സമ്പൂർ​ണ്ണ​മാ​യും സത്യ​മാ​ണു്.

എനി​ക്കു് വലിയ ആളു​ക​ളെ പരി​ച​യ​മി​ല്ല. പരി​ച​യ​പ്പെ​ടാൻ ഞാൻ പോ​കാ​ത്ത​തു​കൊ​ണ്ടു തന്നെ. എനി​ക്കു് അന്യ​ദേ​ശ​ങ്ങൾ പരി​ചി​ത​ങ്ങ​ള​ല്ല. ക്ഷ​ണി​ച്ചാ​ലും ഞാൻ ആ ദേ​ശ​ങ്ങ​ളിൽ പോ​കാ​ത്ത​തു​കൊ​ണ്ടു തന്നെ. അതി​നാൽ എൻ. ഗോ​പാ​ല​പി​ള്ള, മഹാ​രാ​ഷ്ട്ര ഇങ്ങ​നെ ഞാൻ ആവർ​ത്തി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടി​രി​ക്കും. ഈ വൈ​ക​ല്യം പ്രി​യ​പ്പെ​ട്ട വാ​യ​ന​ക്കാർ ക്ഷ​മി​ക്ക​ണ​മെ​ന്നു് അഭ്യർ​ത്ഥന. ഒരു ദിവസം വൈ​കു​ന്നേ​രം ഞാൻ താ​മ​സി​ക്കു​ന്നി​ട​ത്തു നി​ന്നി​റ​ങ്ങി ചന്ദ്ര​പ്പൂർ റോഡിൽ നട​ന്നു. രണ്ടോ മൂ​ന്നോ കി​ലോ​മീ​റ്റർ നി​ശ്ശ​ബ്ദ​ത​യി​ലൂ​ടെ നട​ന്നു. വഴി​യിൽ ഒരു ജീവി പോ​ലു​മി​ല്ല. മര​ങ്ങൾ നി​ശ്ച​ല​ങ്ങൾ. എങ്കി​ലും നട​ക്കുക തന്നെ അസ്വ​സ്ഥ​ത​യോ​ടെ. തൊ​ട്ടു മുൻപു പറഞ്ഞ ദൂരം നട​ന്ന​പ്പോൾ റോ​ഡി​ന്റെ ഇടതു ഭാ​ഗ​ത്തു് അങ്ങു താ​ഴ്ച​യിൽ ശ്മ​ശാ​നം. ദഹി​പ്പി​ക്കു​ന്ന ഏർ​പ്പാ​ടി​ല്ല എന്നു തോ​ന്നു​ന്നു. എല്ലാ​യി​ട​ത്തും മൃ​ത​ദേ​ഹ​ങ്ങൾ മൂ​ടി​യ​തി​ന്റെ കൂനകൾ. അജ്ഞാ​ത​ങ്ങ​ളായ ആ ശവ​ക്കു​ഴി​ക്കൂ​മ്പാ​ര​ങ്ങൾ തെ​ല്ലു​നേ​രം നോ​ക്കി നി​ന്നി​ട്ടു് ഞാൻ റോ​ഡി​ലേ​ക്കു തി​രി​ച്ചു കയറി. തി​രി​ച്ചു് പാർ​ക്കു​ന്നി​ട​ത്തേ​ക്കു് പോ​രി​ക​യും ചെ​യ്തു. വീ​ട്ടി​നു മുൻ​പു് തു​റ​ന്ന സ്ഥ​ല​മു​ണ്ടു്. അവിടെ മല​യാ​ളി​പ്പ​യ്യ​ന്മാർ കല്ലു് അന്ത​രീ​ക്ഷ​ത്തി​ലേ​ക്കു് എറി​ഞ്ഞു് കളി​ക്കു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു. ഒരു ബാ​ല​നോ​ടു് ഞാൻ ചോ​ദി​ച്ചു. “എന്തി​നാ ലക്ഷ്യ​മി​ല്ലാ​തെ കല്ലെ​റി​യു​ന്ന​തു്?” അവൻ പറ​ഞ്ഞു: “ലക്ഷ്യ​മു​ണ്ടു് സാർ എനി​ക്കു്. അക്കാ​ണു​ന്ന നക്ഷ​ത്ര​ത്തെ എറി​ഞ്ഞു വീ​ഴ്ത്താ​നാ​ണു് എന്റെ ശ്രമം.” ഭാ​വി​യിൽ അവൻ കവി​യാ​കു​മെ​ന്നു് എനി​ക്കു തോ​ന്നി.

ശത്രു​ഘ്നൻ പാ​ല​ക്കാ​ട്ടു് ഏതോ ഓഫീ​സിൽ ജോ​ലി​യാ​യി​രു​ന്ന കാലം തൊ​ട്ടു് എഴു​തു​ന്ന കഥകൾ ഞാൻ വാ​യി​ക്കു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു. ഇപ്പോൾ മാ​തൃ​ഭൂ​മി ആഴ്ച​പ്പ​തി​പ്പിൽ അദ്ദേ​ഹ​മെ​ഴു​തിയ “നാ​രാ​യ​ണൻ കു​ട്ടി​യും ശോ​ഭ​യും വേറെ കുറേ പെൺ​കി​ടാ​ങ്ങ​ളും” എന്ന കഥയും വാ​യി​ച്ചു. ശ്മ​ശാ​ന​ത്തി​ലെ മൺ​കൂ​ന​കൾ കണ്ട​പ്പോൾ ജനി​ച്ച പ്ര​തീ​തി​യിൽ​ക്ക​വി​ഞ്ഞു് ഒരു പ്ര​തീ​തി​യും എനി​ക്കു​ണ്ടാ​യി​ല്ല.

ഒരു​ത്തൻ വി​മാ​ന​ത്തിൽ പോകാൻ തയ്യാ​റാ​യി വരു​ന്നു. എഞ്ചിൻ തക​രാ​റി​ലാ​യ​തു​കൊ​ണ്ടു് വി​മാ​നം ആറു മണി​ക്കൂർ കഴി​ഞ്ഞേ പോ​കു​ക​യു​ള്ളൂ. അയാ​ള​തു​കൊ​ണ്ടു് ഒരു പൂർ​വ്വ​സ്നേ​ഹി​ത​നെ കാണാൻ പോ​കു​ന്നു. സ്നേ​ഹി​തൻ കുറെ പെൺ​പി​ള്ളേ​രു​മാ​യി​ട്ടാ​ണു് ഇരി​പ്പു്. രണ്ടു കഥാ​പാ​ത്ര​ങ്ങ​ളായ ഡോ​ക്ടർ ശോ​ഭ​യും ഡോ​ക്ടർ സു​ധാ​ക​ര​നും കൽ​പ്ര​തി​മ​ക​ളാ​യി. രണ്ടു “ഭി​ഷ​ഗ്വ​ര​ങ്ങൾ” അച​ല​ങ്ങ​ളാ​യ​തി​നെ​ക്കു​റി​ച്ചു് രണ്ടു വാ​ക്കു പറയാൻ തു​ട​ങ്ങി​യ​പ്പോ​ഴേ​ക്കും വാ​രി​ക​യു​ടെ എട്ടു പു​റ​ങ്ങ​ളി​ലാ​യി നീ​ണ്ടു​കി​ട​ക്കു​ന്ന ഈ കഥാ​ഭു​ജം​ഗ​മ​ത്തി​ന്റെ നി​ശ്ചേ​തന ശരീ​ര​ത്തി​ന്റെ ഒര​റ്റം നമ്മൾ കാ​ണു​ന്നു. ഒരു ബഹിർ​ഭാ​ഗ​സ്ഥ​പ്ര​ക​ട​നം. ഒരു പോ​യി​ന്റും ഇല്ലാ​ത്ത, ഒര​ടു​ക്കു​മി​ല്ലാ​ത്ത, ഒരു യു​ക്തി​യു​ക്ത​ത​യു​മി​ല്ലാ​ത്ത രച​നാ​വൈ​കൃ​തം. തന്റെ കഥാ​ശ​വ​ങ്ങൾ കു​ഴി​ച്ചി​ട്ട പറ​മ്പിൽ ശത്രു​ഘ്നൻ ഒരു മൺകൂന കൂടി ഉണ്ടാ​ക്കി​യി​രി​ക്കു​ന്നു. നക്ഷ​ത്ര​ത്തെ നോ​ക്കി കല്ലെ​റി​ഞ്ഞ കു​ട്ടി​ക്കു ലക്ഷ്യ​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. ഇദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു് അതു​മി​ല്ല.

The atom is a pattern, and the molecule is a pattern, and the crystal is a pattern, but the stone, although it is made up of these patterns, is just a mere confusion—Aldous Huxley. ‘A mere confusion’ ആണു് ശത്രു​ഘ്ന​ന്റെ കഥ.

ഈ ക്ര​മ​ഹീ​ന​ത​യും അസ്പ​ഷ്ട​ത​യു​മി​ല്ല എ. സന്തോ​ഷ്കു​മാർ മല​യാ​ളം വാ​രി​ക​യി​ലെ​ഴു​തിയ ‘ജാരൻ’ എന്ന ചെ​റു​ക​ഥ​യിൽ. ഭാ​ര്യ​യു​ടെ ചാ​രി​ത്ര്യ​ത്തിൽ സം​ശ​യി​ച്ചു് ജാരനെ തേ​ടു​ന്ന ഭർ​ത്താ​വി​ന്റെ ചി​ത്ര​മാ​ണു് ഇക്ക​ഥ​യി​ലു​ള്ള​തു്. സം​ശ​യ​ത്തി​നു് യോ​ജി​ച്ച വി​ധ​ത്തിൽ കഥാ​കാ​രൻ അന്ത​രീ​ക്ഷം സൃ​ഷ്ടി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു. ആഖ്യാ​ന​വും കഥ​യു​ടെ വേഗം കൂ​ട്ടു​ന്നു. ഭേ​ദ​പ്പെ​ട്ട രച​ന​യാ​ണി​തു്.

ഒരു പണ്ഡി​തൻ എന്നോ​ടു് കോപം കലർ​ന്ന ഭാ​ഷ​യിൽ സം​സ്കാ​ര​ശൂ​ന്യ​നാ​യി ചോ​ദി​ച്ചു: “എഴു​ത്ത​ച്ഛ​നു് കണ്ണ​ശ്ശ​പ്പ​ണി​ക്കർ​ക്കു് ശൗചം ചെ​യ്യാ​നു​ള്ള യോ​ഗ്യ​ത​യു​ണ്ടോ?” എന്നു്. ഈ ചോ​ദ്യ​ത്തി​നു് ഓട​യു​ടെ നാ​റ്റ​മു​ണ്ടു്. നാ​റ്റ​ത്തി​നു പുറമെ അസ​ത്യാ​ത്മ​ക​ത​യു​മു​ണ്ടു്. എഴു​ത്ത​ച്ഛ​ന്റെ കവിത സാ​മാ​ന്യ​സം​സ്കാ​ര​ത്തി​ന്റെ ഭാ​ഗ​മാ​ണു്. കണ്ണ​ശ്ശ​ന്റെ കവി​ത​യ്ക്കു് സൗ​ന്ദ​ര്യ​മു​ണ്ടെ​ങ്കി​ലും അതി​നു് കേ​ര​ളീ​യ​രു​ടെ സാ​മാ​ന്യ​സം​സ്കാ​ര​ത്തോ​ടു ചേർ​ച്ച​യി​ല്ല. അതി​നാ​ലാ​ണു് തി​രു​വി​താം​കൂ​റി​ന്റെ വെ​ളി​യിൽ അതു് പ്ര​ച​രി​ക്കാ​ത്ത​തു്.

വള്ള​ത്തോൾ, കു​മാ​ര​നാ​ശാൻ, ഇട​പ്പ​ള്ളി​ക്ക​വി​കൾ ഇവ​രു​ടെ കവിത മു​ക​ളിൽ​പ്പ​റ​ഞ്ഞ സാ​മാ​ന്യ​സം​സ്കാ​ര​ത്തോ​ടു യോ​ജി​ച്ചു നിൽ​ക്കു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ടാ​ണു് അവ​രു​ടെ കവി​ത്വ​ശ​ക്തി​യെ ചോ​ദ്യം ചെ​യ്യാൻ ആരും വരാ​ത്ത​തു്. അതല്ല ആധു​നിക കവി​ക​ളു​ടെ സ്ഥി​തി. ആധു​നി​ക​രെ സ്വീ​ക​രി​ക്കു​ന്ന​വ​രും സ്വീ​ക​രി​ക്കാ​ത്ത​വ​രും ഇന്നു​ണ്ടു്. ഈ രണ്ടു​പ​ക്ഷ​ങ്ങൾ ഉണ്ടാ​യ​തു് ആധു​നി​ക​രു​ടെ കവിത നമ്മു​ടെ പൈ​തൃ​ക​സ​വി​ശേ​ഷ​ത​യോ​ടും സാ​മാ​ന്യ സാ​ഹി​ത്യ​സം​സ്കാ​ര​ത്തോ​ടും പൂർ​ണ്ണ​മാ​യി യോ​ജി​ക്കാ​ത്ത​തു​കൊ​ണ്ടാ​ണു്.

മാ​തൃ​ഭൂ​മി ആഴ്ച​പ്പ​തി​പ്പി​ന്റെ 62-ാം പു​റ​ത്തു് ഒരു വാ​ക്യ​മി​ങ്ങ​നെ: “ജെ ഡി സാ​ലിം​ഗ​റു​ടെ ദ കാ​ച്ചർ ഇൻ ദ റൈ സാ​ഹി​ത്യ​ത്തി​ലെ ഉദാ​ത്ത​യും ഉൽ​കൃ​ഷ്ട​യു​മായ അപൂർവ രച​ന​ക​ളി​ലൊ​ന്നാ​യാ​ണു് വി​ല​യി​രു​ത്ത​പ്പെ​ട്ടി​ട്ടു​ള്ള​തു്.” സാ​ലിം​ഗർ എന്ന സാ​ഹി​ത്യ​കാ​രൻ അമേ​രി​ക്ക​യി​ലെ​ന്ന​ല്ല ഒരി​ട​ത്തു​മി​ല്ല. The Catcher in the Rye എന്ന നോ​വ​ലെ​ഴു​തിയ ആളി​ന്റെ പേരു് സലിൻ​ജർ എന്നാ​ണു്. ആ പ്ര​യോ​ഗ​ങ്ങൾ നോ​ക്കുക. “ഉദാ​ത്ത​യും ഉൽ​കൃ​ഷ്ട​യു​മായ അപൂർവ രചന” പോലും.

മഹാ​നായ ലാ​റ്റി​ന​മേ​രി​ക്കൻ സാ​ഹി​ത്യ​കാ​രൻ ബോർ​ഹേ​സ് 1977-ൽ നിർ​വ്വ​ഹി​ച്ച ഏഴു പ്ര​ഭാ​ഷ​ണ​ങ്ങൾ Seven Nights എന്ന പേരിൽ Faber and Faber പ്ര​സാ​ധ​നം ചെ​യ്തി​ട്ടു​ണ്ടു്. അതിൽ ഒരു പ്ര​ഭാ​ഷ​ണ​ത്തിൽ ബോർ​ഹേ​സ് ‘ആയി​ര​ത്തൊ​ന്നു രാ​വു​ക​ളിൽ’ പ്ര​തി​പാ​ദി​ച്ച രണ്ടു സ്വ​പ്ന​ദർ​ശ​ക​രു​ടെ സ്വ​പ്ന​ങ്ങ​ളെ​ക്കു​റി​ച്ചു പറ​യു​ന്നു. കൈ​റോ​വി​ലു​ള്ള ഒരു​ത്തൻ സ്വ​പ്ന​ത്തിൽ കേ​ട്ടു പേർ​ഷ്യ​യി​ലെ ഒരു നഗ​ര​ത്തിൽ പോയി നി​ധി​യെ​ടു​ക്ക​ണ​മെ​ന്നു്. ദീർ​ഘ​വും പ്ര​യാ​സ​പൂർ​ണ്ണ​വു​മായ ഒരു യാത്ര നട​ത്തി അയാൾ പേർ​ഷ്യൻ നഗ​ര​ത്തിൽ വന്നു. ക്ഷീ​ണി​ച്ച അയാൾ ഒരു മു​സ്ലിം പള്ളി​യു​ടെ മുൻ​പിൽ കി​ട​ന്നു​റ​ങ്ങി. അയാ​ളു​ടെ കൂടെ ഉറ​ങ്ങി​യി​രു​ന്ന​തു് കള്ള​ന്മാ​രാ​ണെ​ന്ന​റി​യാ​തെ​യാ​യി​രു​ന്നു ഉറ​ക്കം. കള്ള​ന്മാ​രെ അറ​സ്റ്റ് ചെ​യ്തു. ഈജി​പ്തിൽ നി​ന്നു വന്ന അയാ​ളോ​ടു് അധി​കാ​രി​കൾ കാ​ര്യം തി​ര​ക്കി. അയാൾ കി​നാ​വിൽ കേ​ട്ട​തി​നെ​ക്കു​റി​ച്ചു പറ​ഞ്ഞ​പ്പോൾ പേർ​ഷ്യ​യി​ലെ ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥൻ വായ് തു​റ​ന്നു ചി​രി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു പറ​ഞ്ഞു: “തി​രു​മ​ണ്ടാ, ഞാൻ മൂ​ന്നു തവണ സ്വ​പ്നം കണ്ടു കയ്റോ​വി​ലെ ഒരു വീ​ട്ടിൽ പൂ​ന്തോ​ട്ട​മു​ണ്ടെ​ന്നും ആ പൂ​ന്തോ​ട്ട​ത്തി​ലെ ഫിഗ് മര​ത്തി​ന്റെ താഴെ നി​ധി​യി​രി​ക്കു​ന്നു​ണ്ടെ​ന്നും. ഈ കള്ളം ഞാൻ വി​ശ്വ​സി​ച്ചി​ല്ല. ഇതാ ഈ പണവും കൊ​ണ്ടു് കയ്റോ​വി​ലേ​ക്കു തി​രി​ച്ചു പോകൂ. ഇനി പേർ​ഷ്യ​യിൽ വരാ​തി​രി​ക്കൂ”. ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥൻ പറ​ഞ്ഞ​തു് തന്റെ വീ​ട്ടി​നെ​ക്കു​റി​ച്ചാ​ണെ​ന്നു മന​സ്സി​ലാ​ക്കിയ അയാൾ വേ​ഗ​മ​വി​ടെ​ച്ചെ​ന്നു കു​ഴി​ച്ചു നോ​ക്കി. നി​ധി​യി​രി​ക്കു​ന്ന​തു കണ്ടു.

വി​ദേ​ശ​ത്താ​ണു് നി​ധി​യെ​ന്നും തന്റെ നാ​ട്ടിൽ നി​ധി​യി​ല്ലെ​ന്നു കരു​തു​ന്ന​തു് ബു​ദ്ധി​ശൂ​ന്യ​ത​യാ​ണെ​ന്നു് നമ്മ​ളെ ഗ്ര​ഹി​പ്പി​ക്കു​ക​യാ​ണു് ഇക്കഥ. കഥ​യെ​ന്ന നി​ല​യിൽ ഇതു് അത്യു​ത്ത​മം. പക്ഷേ, മല​യാ​ള​സാ​ഹി​ത്യ​ത്തെ സം​ബ​ന്ധി​ച്ചു് ഇതു് എത്ര​ക​ണ്ടു ശരി​യാ​ണു്? ലീ​ഷ്പെ​ക്തോ​റെ​പ്പോ​ലെ നമു​ക്കു് ഒരെ​ഴു​ത്തു​കാ​ര​നോ എഴു​ത്തു​കാ​രി​യോ ഉണ്ടോ? ഇവിടെ എവിടം കു​ഴി​ച്ചാ​ലും മണ്ണേ കാണൂ, നിധി കാ​ണി​ല്ല.

റഷ്യൻ സാ​ഹി​ത്യ​കാ​രൻ Vladislav Khodasevich, 1886–1939, എഴു​തിയ ഒരു​പ​ന്യാ​സ​ത്തിൽ ഇങ്ങ​നെ കാ​ണു​ന്നു: “ഏതു സാ​ഹി​ത്യ​ത്തി​നും നി​ല​നി​ല്പു് വേ​ണ​മെ​ങ്കിൽ ആന്ത​ര​മായ ചല​നാ​ത്മ​ക​ത്വം ഉണ്ടാ​യി​രി​ക്ക​ണം. ശ്വാ​സോ​ച്ഛാ​സ​ത്തി​നും ചോ​ര​യോ​ട്ട​ത്തി​നും സദൃ​ശ​മായ പ്ര​ക്രി​യ​കൾ സാ​ഹി​ത്യ​ത്തി​ലു​ണ്ടു്. അതി​നാ​ലാ​ണു് അതു് ജീ​വ​നോ​ടെ വർ​ത്തി​ക്കു​ന്ന​തു്. രൂ​പ​ങ്ങ​ളി​ലും ആശ​യ​ങ്ങ​ളി​ലും വല്ല​പ്പോ​ഴും വരു​ന്ന മാ​റ്റം ജീ​വ​നു​ള്ള​തി​ന്റെ അട​യാ​ളം മാ​ത്ര​മ​ല്ല. സജീ​വ​മാ​യ​തി​ന്റെ ഒഴി​ച്ചു​കൂ​ടാൻ വയ്യാ​ത്ത ഘട​ക​വു​മാ​ണു്. ഈ പ്ര​ക്രിയ നി​ന്നാൽ രക്തം കട്ടി​യാ​വും. മര​ണ​വു​മു​ണ്ടാ​കും. പി​ന്നെ അഴു​ക​ലും.”

ജർ​മ്മൻ കവി അൻ​ജ​ല​സ് സി​ലീ​ഷൻ (Angelus Silesius, 1624–77. ശരി​യായ പേരു് യോ​ഹാ​ന​സ് ഷെ​ഫ്ലർ Johannes Scheffler) കവി​ത​യു​ടെ ഉദ്ഭ​വ​ത്തെ​ക്കു​റി​ച്ചു് എഴു​തി​യ​തു് നമ്മൾ ഓർ​മ്മി​ക്ക​ണം. “The rose has no why, it flowers because it flowers.” പനി​നീർ​പ്പൂ​വി​നെ​സ്സം​ബ​ന്ധി​ച്ചു് എന്തു​കൊ​ണ്ടു് എന്ന ചോ​ദ്യ​ത്തി​നു് പ്ര​സ​ക്തി​യി​ല്ല. അതു് പൂ​ക്കു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ടു മാ​ത്രം. അമേ​രി​ക്കൻ ചി​ത്ര​കാ​രൻ ഹ്വി​സ്ലർ (Whistler, 1834–1903) ‘കല സം​ഭ​വി​ക്കു​ന്നു’ എന്നു പറ​ഞ്ഞ​തു് ബോർ​ഹേ​സു് നമ്മ​ളെ അനു​സ്മ​രി​പ്പി​ച്ചി​ട്ടു് കലയിൽ എന്തോ അദ്ഭു​ത​ജ​ന​ക​മാ​യി ഉണ്ടെ​ന്നു് അഭി​പ്രാ​യ​പ്പെ​ടു​ന്നു. നമ്മൾ കാ​വ്യം വാ​യി​ക്കു​മ്പോ​ഴൊ​ക്കെ കല ഉദയം കൊ​ള്ളു​ന്നു എന്നാ​ണു് അദ്ദേ​ഹം പറ​യു​ന്ന​തു്. ഈ മതം മന​സ്സിൽ വച്ചു​കൊ​ണ്ടു് അദ്ദേ​ഹം ഹാർ​വേ​ഡിൽ ചെയ്ത പ്ര​ഭാ​ഷ​ണ​ങ്ങൾ നമു​ക്കു ഗ്ര​ന്ഥ​രൂ​പ​ത്തിൽ ഇപ്പോൾ കി​ട്ടി​യി​രി​ക്കു​ന്നു. 1967–1968-ൽ അദ്ദേ​ഹം അവിടെ നിർ​വ്വ​ഹി​ച്ച പ്ര​ഭാ​ഷ​ണ​ങ്ങൾ നഷ്ട​പ്പെ​ട്ടു പോ​യി​യെ​ന്നാ​ണു് സഹൃ​ദ​യ​ലോ​കം ഇതു​വ​രെ ധരി​ച്ചി​രു​ന്ന​തു്. അടു​ത്ത കാ​ല​ത്തു് അതി​ന്റെ റ്റെ​യ്പു​കൾ കണ്ടു​പി​ടി​ച്ചു. ഹാർ​വേർ​ഡ് സർ​വ​ക​ലാ​ശാല പ്രസ് അവ സമാ​ഹ​രി​ച്ചു് പ്ര​സി​ദ്ധ​പ്പെ​ടു​ത്തി കഴി​ഞ്ഞ വർഷം (This Craft of Verse, Jorge Luis Borges, Edited by Calin-​Andrel Mihallescu, pp. 154, $ 22.95). പ്ര​ഭാ​ഷ​ണ​ങ്ങൾ മാ​ത്ര​മാ​ണെ​ങ്കിൽ 121 പു​റ​ങ്ങൾ വില ഏതാ​ണ്ടു് 900 രൂപ. എങ്കി​ലും പുതിയ കാ​ര്യ​ങ്ങൾ അറി​യു​ന്ന​തി​ലു​ള്ള താ​ല്പ​ര​ത്വം കൊ​ണ്ടു് ഞാ​നി​തു വാ​ങ്ങി. മേ​ടി​ച്ച​തു് നന്നാ​യി എന്നു് പാ​രാ​യ​ണം അവ​സാ​നി​ച്ച​പ്പോൾ തോ​ന്നു​ക​യും ചെ​യ്തു. ബോർ​ഹേ​സി​നു പോലും പു​സ്ത​ക​ങ്ങൾ വാ​ങ്ങു​ന്ന​തിൽ അദ​മ്യ​പ്രേ​രണ. അപ്പോൾ ക്ഷു​ദ്ര​മ​നു​ഷ്യ​നായ എനി​ക്കു് ആ പ്രേ​ര​ണ​യു​ണ്ടാ​യ​തിൽ എന്തേ അദ്ഭു​തം! ബോർ​ഹേ​സ് പറ​യു​ന്നു. “Some times, looking at the many books I have at home, I feel I shall die before I come to the end of them, yet I cannot resist the temptation of buying new books. Whenever I walk into a books store and find a book on one of my hobbies, for example, old English or old Norse poetry, I say to myself, ‘What a pity I can”t buy that book, for I already have a copy at home.” ബു​ക്ക്സ്റ്റോ​റിൽ കണ്ട പു​സ്റ്റ​കം ബൊർ​ഹേ​സി​നു വാ​ങ്ങി​യാൽ കൊ​ള്ളാ​മെ​ന്നു​ണ്ടു്. പക്ഷേ, വയ്യ. അതേ പു​സ്ത​കം അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ വീ​ട്ടി​ലു​ണ്ടു്. കഷ്ടം! അത്യു​ജ്ജ്വല പ്ര​തി​ഭ​യാൽ അനു​ഗൃ​ഹീ​ത​നായ ഈ സാ​ഹി​ത്യ​കാ​ര​ന്റെ മാ​ന​സി​കാ​വ​സ്ഥ ഇതാ​ണെ​ങ്കിൽ സാ​മാ​ന്യ മനു​ഷ്യ​രായ നമ്മു​ടെ അവസ്ഥ എന്താ​യി​രി​ക്കും?

The Riddle of Poetry എന്നാ​ണു് ആദ്യ​ത്തെ പ്ര​ഭാ​ഷ​ണ​ത്തി​ന്റെ പേരു്. കവി​ത​യു​ടെ സ്വ​ഭാ​വം കാ​ണി​ക്കാ​നാ​യി ബോർ​ഹേ​സ്, റോ​സ്റ്റ​റി എന്ന കവി​യു​ടെ ഒരു ഗീ​ത​ക​ത്തി​ന്റെ നാ​ലു​വ​രി​കൾ എഴു​തു​ന്നു.

ആദ്യ​ത്തെ വരി​യിൽ ഉറ​ങ്ങു​ന്ന മക​ന്റെ മു​ഖ​ത്തേ​ക്കു നോ​ക്കു​ന്ന അച്ഛ​നെ നമ്മൾ കാ​ണു​ന്നു. രണ്ടാ​മ​ത്തെ വരി​യിൽ മരി​ച്ച അച്ഛ​ന്റെ മു​ഖ​ത്തേ​ക്കു നോ​ക്കു​ന്ന മകൻ. തന്റെ അമ്മ അച്ഛ​ന്റെ കണ്ണു​ക​ളെ ചും​ബി​ച്ച വി​ചാ​രം പി​ന്നീ​ടു്. അച്ഛൻ അമ്മ​യെ പ്രേ​മി​ച്ച വേ​ള​യിൽ അമ്മ​യു​ടെ ചും​ബ​നം ഏതു തര​ത്തി​ലാ​യി​രു​ന്നു എന്ന​തു് നാ​ലാ​മ​ത്തെ വരി​യിൽ. Wooed എന്ന​തി​നു പകരം Wooed her എന്നാ​യി​രു​ന്നെ​ങ്കിൽ കവി​ത​യാ​കെ തക​രു​മാ​യി​രു​ന്നു. Thousand and One Nights എന്ന​തിൽ ആ One എന്ന പദ​ത്തി​നാ​ണു് പ്രാ​ധാ​ന്യം. അതാ​ണു് കഥ​ക​ളു​ടെ ബഹു​ത്വ​ത്തെ സൂ​ചി​പ്പി​ക്കു​ന്ന​തു്.

ഇങ്ങ​നെ കവി​ത​യു​ടെ സത്ത​യി​ലേ​ക്കു ചെ​ന്നി​ട്ടു് ബോർ​ഹേ​സ്, The Metaphore, The Telling of the Tale, Word-​Music, Thought and Poetry, A poet’s Creed ഈ വി​ഷ​യ​ങ്ങ​ളെ​ക്കു​റി​ച്ചു സം​സാ​രി​ക്കു​ന്നു. ഓരോ​ന്നി​ലും ഉണ്ടു് നൂ​ത​ന​മായ ഉൾ​ക്കാ​ഴ്ച.

“Borges On Writing” എന്നു് വേ​റൊ​രു പു​സ്ത​കം കൂടി The Ecco Press (അമേ​രി​ക്ക) പ്ര​സാ​ധ​നം ചെ​യ്തി​ട്ടു​ണ്ടു്. അതിൽ Fiction, Poetry, Translation ഈ വി​ഷ​യ​ങ്ങ​ളെ​ക്കു​റി​ച്ചാ​ണു് ബോർ​ഹേ​സ് അഭി​പ്രാ​യ​ങ്ങൾ ആവി​ഷ്ക​രി​ക്കു​ന്ന​തു് (Edited by Norman Thomas Di Giovanni, pp. 173, Rs 455).

“We are the river of Heraclitus, who said that the man of yesterday is not the man of today, who will not be the man of tomorrow” എന്നു് ബോർ​ഹേ​സ് എഴു​തി​യി​ട്ടു​ണ്ടു്. മനു​ഷ്യൻ എത്ര മാ​റി​യാ​ലും ഈ ഗ്ര​ന്ഥ​ത്തി​ലെ കലാ​ത​ത്ത്വ​ങ്ങൾ​ക്കു മാ​റ്റ​മി​ല്ല.