ഭരദ്വാജൻ ഋഷി; ജഗതിയും ത്രിഷ്ടുപ്പും ഗായത്രിയും ഛന്ദസ്സുകൾ; സരസ്വതി ദേവത. (കേക)
സത്വരനായ ദിവോദാസനെ നല്കിക്കൊണ്ടാൾ;
എത്രയോ തന്നെപ്പോറ്റിപ്പിശുക്കന്മാരെത്തിന്നാൾ –
ഉത്തമങ്ങൾതാ,നാ നിൻദാനങ്ങൾ സരസ്വതി!1
കിളിയ്ക്കു,മൊരു മൃണാളൈഷിപോലിവൾ കെല്പാൽ;
തീരയുഗ്മത്തിൽത്തല്ലുമിസ്സരസ്വതിയെ നാ –
മാരാധിയ്ക്കുക, രക്ഷയ്ക്കായ് നുതികർമ്മങ്ങളാൽ!2
മൈ വായ്ച മായാവിയാം ത്വഷ്ടാവിൻ മകനെയും;
മർത്ത്യർക്കായ് നിലങ്ങൾ വീണ്ടെടുത്തു, ധൃതാന്നേ, നീ; –
യത്രയല്ലി,വർക്കായിട്ടൊഴുക്കീ, തണ്ണീർകളും!3
യറുതിയില്ലാത്തതാമേതൊരുവൾതൻ ബലം
അവഭാസിയ്ക്കുന്നിതോ, നിതരാമിരമ്പിക്കൊ; –
ണ്ടവളും സഹജമാരിതരനദികളും8
വെച്ചതിവേഗവതി, വിജ്ഞത, യശസ്വിനി,
തേരുപോലുരുപ്രൗഢി ചേർത്തു സൃഷ്ടിയ്ക്കപ്പെട്ടോൾ,
സൂരികൾ ചാരേ സ്തുതിയ്ക്കേണ്ടവൾ, സരസ്വതി!13
ത; – ത്തൽ ചേർക്കൊല്ലം,ഭസ്സാലെങ്ങൾക്കു സരസ്വതി;
ഞങ്ങൾതൻ പ്രവേശവും സഖ്യവും കൈക്കൊൾക, നീ;
ഞങ്ങൾക്കു വേണ്ടാ, നിങ്കൽനിന്നു പാഴ്‌വയലൊന്നും!14
[1] വധ്രശ്വൻ – ഒരു ഋഷി. ഇവൾ – സരസ്വതി. കടം – ദേവർഷിപിതൃകടങ്ങളും, ലൗകികമായ ഋണവും. സത്വരൻ – ക്ഷിപ്രകാരി. ദിവോദാസൻ – ദിവോദാസനെന്ന പുത്രൻ. തിന്നാൾ – നശിപ്പിച്ചാൾ. നാലാംപാദം പ്രത്യക്ഷോക്തി.
[2] നദീരൂപയായ സരസ്വതിയെപ്പറ്റി: മൃണാണളൈഷിപോലെ = തമരവളയമിച്ഛിയ്ക്കുന്നവൻ ചളി കിളയ്ക്കുന്നതുപോലെ. കിളയ്ക്കും – പിളർത്തും. തീരയുഗ്മത്തിൽത്തല്ലും – ഇരുകരകളിലും അലയടിയ്ക്കുന്ന. നുതീകർമ്മങ്ങളാൽ = സ്തുതികൊണ്ടും കർമ്മംകൊണ്ടും.
[3] മൈ – വയ്ച – തടിച്ച. ത്വഷ്ടാവിൻ മകൻ – വൃത്രൻ; നിന്റെ സാഹായ്യത്താലാണ്, വൃത്രനെ ഇന്ദ്രൻ കൊന്നതെന്നർത്ഥം. നിലങ്ങൾ – അസുരന്മാർ കൈവശപ്പെടുത്തിയ കൃഷിഭൂമികൾ. ഇവർ – മർത്ത്യർ.
[4] പരോക്ഷകഥനം: സ്തുതികൃത്സംരക്ഷിണി = സ്തുതിയ്ക്കുന്നവരെ രക്ഷിയ്ക്കുന്നവൻ. സാന്ന = അന്നവതി.
[5] പ്രത്യക്ഷോക്തി:
[6] കുറിച്ചരുൾക – ഇത്രയിത്ര എന്നു രേഖപ്പെടുത്തിവെയ്ക്കുക; തരിക എന്നു സാരം.
[7] പരോക്ഷവചനം: അത്യുഗ്ര – ശത്രുക്കൾക്കു ഭയങ്കരി.
[8] അഹതപ്രചാരം = തടയപ്പെടാത്ത ഗമനത്തോടുകൂടിയത്. സജലം – ജലപ്രദമെന്നർത്ഥം. അവഭാസിയ്ക്കുക = ശോഭിയ്ക്കുക.
[9] സഹജമാർ = സോദരിമാർ. ഇതരനദികൾ – ഗംഗാദ്യകൾ. പകയർകളെയെല്ലാം കടത്തീടട്ടേ – എല്ലാശ്ശത്രുക്കളുടേയും മറുകരയിലെത്തിയ്ക്കട്ടെ.
[10] സപ്തസോദരി – ഏഴു ഛന്ദസ്സുകളോ, നദികളോ ആകുന്ന സോദരിമാരോടുകൂടിയവൾ. പരിസേവിത – പുരാതനർഷികളാൽ. ഈഡ്യ = സ്തുത്യ.
[11] ഉരുഭൂലോകങ്ങൾ – പരന്ന മൂന്നുലകങ്ങൾ. നിറച്ചീടും – തന്റെ തേജസ്സുകൊണ്ടു നിറയ്ക്കുന്ന.
[12] സപ്താംഗി – ഏഴു ഛന്ദസ്സുകളോ നദികളോ ആകുന്ന അവയവങ്ങളോടുകൂടിയവൾ.
[13] ഉച്ചകൈഃപ്രഭാവയാൾ = ഉയർന്ന മഹിമാവുള്ളവൾ. വിജ്ഞാത – പരക്കെ അറിയപ്പെട്ടവൾ. തേരുപോലെ – തേര് ഒരാശാരിയെന്നപോലെ, പ്രജാപതിയാൽ സൃഷ്ടിക്കപ്പെട്ടവൾ. ഊരുപ്രൗഢി = വലിയ മേന്മ, ഗുണാധിക്യം.
[14] അംഭസ്സാൽ – വെള്ളപ്പൊക്കംകൊണ്ട്. പ്രവേശം – സമീപിയ്ക്കലെന്നർത്ഥം. പാഴ്‌വയലൊന്നും വേണ്ടാ – നല്ല കൃഷിനിലങ്ങൾ തരണം.