SFNസായാഹ്ന ഫൌണ്ടേഷൻ
images/mkn-mrealism-cover.jpg
Glance of a Landscape, watercolor sprayed drawing by Paul Klee (1870–1940).
സാ​ഹി​ത്യ​ത്തി​ലെ പ്ര​ചാ​ര​ണം
images/mkn-mr5-01.jpg
പാ​വ്ലോ നെറൂത

ഈ ശതാ​ബ്ദ​ത്തി​ലെ ഏറ്റ​വും ശ്രേ​ഷ്ഠ​നായ കവി ആരെ​ന്നു് ഈ ലേ​ഖ​ക​നോ​ടു ചോ​ദി​ച്ചാൽ പാ​വ്ലോ നെറൂത എന്നാ​യി​രി​ക്കും ഉത്ത​രം. ലയ​ത്തി​ന്റെ​യും ശൈ​ലി​യു​ടെ​യും ജീ​വി​താ​ഭി​വീ​ക്ഷ​ണ​ത്തി​ന്റെ​യും സാ​ന്ദ്ര​ത​കൾ വേർ​തി​രി​ച്ചെ​ടു​ക്കാൻ വയ്യാ​ത്ത​വി​ധം ഒന്നി​ച്ചു​ചേ​രു​മ്പോ​ഴാ​ണു് കവിത മഹ​നീ​യ​മാ​യി​ബ്ഭ​വി​ക്കു​ന്ന​തു്. അതിനെ കാ​വ്യ​മ​ന്ത്രം എന്നു​വ​രെ വി​ളി​ക്കാം. ആ രീ​തി​യി​ലു​ള്ള കാ​വ്യ​മ​ന്ത്ര​ങ്ങ​ളു​ടെ രച​യി​താ​വാ​ണു് നെറൂത. എങ്കി​ലും രാ​ഷ്ട്ര​വ്യ​വ​ഹാ​ര​ത്തി​ന്റെ കണ്ണാ​ടി​യിൽ​ക്കൂ​ടി​മാ​ത്രം കാ​വ്യ​ങ്ങ​ളെ നോ​ക്കു​ന്ന​വർ, കവി​ക​ളെ സം​വീ​ക്ഷ​ണം ചെ​യ്യു​ന്ന​വർ അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ പ്ര​ചാ​ര​കൻ എന്നു വി​ളി​ക്കു​ന്നു. ഈ ലോ​ക​ത്തു​ള്ള ഏതി​നെ​ക്കു​റി​ച്ചും മനു​ഷ്യ​നു വി​കാ​ര​മു​ണ്ടാ​കാം; അതു ചി​ല​പ്പോൾ ഉത്ക​ട​വി​കാ​ര​വു​മാ​കാം. കാ​മു​കി​യെ കണ്ടി​ട്ടു​ണ്ടായ കാ​മാ​വേ​ശ​ത്തേ​യോ പ്രേ​മാ​വേ​ശ​ത്തേ​യോ കാ​മു​കൻ—കവി—ആവി​ഷ്ക്ക​രി​ച്ചാൽ ആരും അയാളെ പ്ര​ചാ​ര​കൻ എന്നു വി​ളി​ക്കു​ന്നി​ല്ല, ക്രൗ​ഞ്ച​പ​ക്ഷി​ക​ളി​ലൊ​ന്നി​നെ വേടൻ അമ്പെ​യ്തു വീ​ഴ്ത്തി​യ​പ്പോൾ ഇണ​പ്പ​ക്ഷി കര​ഞ്ഞു. ആ രോദനം കേ​ട്ടും ആ കാഴ്ച കണ്ടും ഉത്ക​ട​വി​കാ​ര​ത്തി​നു വി​ധേ​യ​നായ കവി “മാ നിഷാദ” എന്നാ​രം​ഭി​ക്കു​ന്ന ശ്ലോ​കം ചൊ​ല്ലി. അതിൽ ഒര​നു​പ​ത്തി​യും ആരും ദർ​ശി​ക്കു​ന്നി​ല്ല. എന്നാൽ, ഫ്രാ​ങ്കോ​യു​ടെ നൃ​ശം​സത കണ്ടു നെറൂത.

Treacherous
generals
look at my dead house,
look at broken Spain:
but from each dead house comes burning metal
instead of flowers,
but from each hollow of Spain
Spain comes forth
but from each dead child comes a gun with eyes,
but from each crime are born bullets
that will one day seek out in you
were the heart lies
(Spain in our Hearts)

എന്നെ​ഴു​തു​മ്പോൾ അതു പ്ര​ചാ​ര​ണ​മെ​ന്നു് അപ​ഹ​സി​ക്ക​പ്പെ​ടു​ന്നു. എന്നാൽ, അവ​രെ​ന്തു​കൊ​ണ്ടു് വള്ള​ത്തോ​ളി​ന്റെ “എന്റെ ഗു​രു​നാ​ഥൻ” എന്ന കാ​വ്യ​ത്തെ പ്ര​ചാ​ര​ണ​മാ​യി ദർ​ശി​ക്കു​ന്നി​ല്ല? നെ​റൂ​ത​യു​ടെ കാ​വ്യ​ത്തി​ലും വള്ള​ത്തോ​ളി​ന്റെ കാ​വ്യ​ത്തി​ലും കലാ​പ​ര​മായ ആവ​ശ്യ​ക​ത​യ്ക്കു​മ​തീ​ത​മായ ഉത്ക​ട​വി​കാ​ര​മു​ണ്ടു്. Spain in our Hearts എന്ന കാ​വ്യം രചി​ച്ച നെറൂത പ്ര​ചാ​ര​ക​നാ​ണെ​ങ്കിൽ ‘എന്റെ ഗു​രു​നാ​ഥൻ’ എഴു​തിയ വള്ള​ത്തോ​ളും പ്ര​ചാ​ര​കൻ തന്നെ. അതം​ഗീ​ക​രി​ക്കാൻ നി​ഷ്പ​ക്ഷ​ചി​ന്താ​ഗ​തി​യു​ള്ള​വർ​ക്കു​പോ​ലും പ്ര​യാ​സം. ഗാ​ന്ധി​ജി​യെ​ക്കു​റി​ച്ചു് ഐൻ​സ്റ്റൈ​നും മാർ​ട്ടിൻ​ലൂ​തർ കിം​ഗും പറഞ്ഞ വാ​ക്യ​ങ്ങൾ ഉദ്ധ​രി​ച്ചി​ട്ടു് ഏതും സമ​ചി​ത്ത​ത​യോ​ടെ വീ​ക്ഷി​ക്കു​ന്ന ശ്രീ. കൈ​നി​ക്കര കു​മാ​ര​പി​ള്ള പറ​യു​ന്നു: “അന​പേ​ക്ഷി​ത​മാ​യി അഭി​ജ്ഞ​ലോ​കം നട​ത്തിയ ആ വി​ധി​യെ​ഴു​ത്തി​നെ ഗം​ഭീ​ര​സു​ന്ദ​ര​മായ കാ​വ്യ​രൂ​പ​മാ​ണു് വള്ള​ത്തോ​ളി​ന്റെ “എന്റെ ഗു​രു​നാ​ഥൻ” കമ്മ്യൂ​ണി​സ​ത്തി​ന്റെ പ്ര​ചാ​ര​ണ​മോ? എന്നാ​ല​തു നി​ന്ദ്യം. ഗാ​ന്ധി​സ​ത്തി​ന്റെ പ്ര​ചാ​ര​ണ​മോ? എന്നാ​ല​തു ശ്രേ​ഷ്ഠം. ഈ ചി​ന്താ​ഗ​തി സാ​ഹി​ത്യ​നി​രൂ​പ​ണ​ത്തിൽ പ്ര​വർ​ത്തി​ക്കു​ന്ന ഈ ലേ​ഖ​ക​നു് സ്വീ​ക​ര​ണീ​യ​മ​ല്ല.

ചില പ്ര​തി​രൂ​പ​ങ്ങൾ​കൊ​ണ്ടു്—കൊടി, സ്മാ​ര​ക​ങ്ങൾ, പ്ര​ഭാ​ഷ​ണ​ങ്ങൾ, ലേ​ഖ​ന​ങ്ങൾ ഇവ​കൊ​ണ്ടു്—ബഹു​ജ​ന​ത്തെ ‘മാ​നി​പ്പു​ലേ​റ്റു്’ ചെ​യ്യു​ന്ന​തി​നേ​യാ​ണു് പ്ര​ചാ​ര​ണ​മെ​ന്നു വി​ളി​ക്കു​ന്ന​തെ​ങ്കിൽ അതു് രാ​ഷ്ട്ര​വ്യ​വ​ഹാ​ര​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ട​വർ​മാ​ത്രം അനു​ഷ്ഠി​ക്കു​ന്ന കൃ​ത്യ​മ​ല്ല, ലെ​നി​ന്റെ agitprop എന്ന ചി​ന്താ​ഗ​തി​യെ ആക്ഷേ​പി​ക്കു​ന്ന​വർ തന്നെ മറ്റൊ​രു വി​ധ​ത്തി​ലു​ള്ള പ്ര​ക്ഷോ​ഭ​ണ​ത്തെ​യും പ്ര​ചാ​ര​ണ​ത്തെ​യും അം​ഗീ​ക​രി​ക്കു​ന്ന​വ​രാ​ണു്. മി​ഷ​ന​റി​മാ​രു​ടെ പ്ര​വർ​ത്ത​നം ഒരു​ദാ​ഹ​ര​ണം. ഉദ്ബു​ദ്ധ​മായ ആത്മ​ലാ​ഭ​മാ​ണു്—enlightened self-​interest—മി​ഷ​ന​റി പ്ര​വർ​ത്ത​ന​ത്തി​ന്റെ ലക്ഷ്യം; agitprop-​ൽ ആ ലക്ഷ്യ​മി​ല്ല എന്നു ചിലർ പ്ര​ഖ്യാ​പി​ച്ചേ​ക്കും. ആ പ്ര​ഖ്യാ​പ​ന​ത്തിൽ കഴ​മ്പി​ല്ല. വി​പ്ല​വ​ത്തി​ലൂ​ടെ​യു​ള്ള സോ​ഷ്യ​ലി​സം “ഉദ്ബു​ദ്ധ​മായ ആത്മ​ലാ​ഭം” തന്നെ​യാ​ണ​ല്ലോ. ഇത്ര​യും പറ​ഞ്ഞ​തിൽ​നി​ന്നു് നെ​റൂ​ത​യെ മാ​ത്രം പ്ര​ചാ​ര​ക​നെ​ന്നു വി​ളി​ക്കു​ന്ന​തിൽ ഒരർ​ത്ഥ​വു​മി​ല്ലെ​ന്നു തെ​ളി​യു​ന്നു​ണ്ട​ല്ലോ. കത്തോ​ലി​ക്കാ​മ​ത​ത്തി​നും രാ​ജാ​ധി​പ​ത്യ​ത്തി​നും വേ​ണ്ടി റ്റി. എസ്. എല്യ​റ്റ് എന്തു പ്ര​ചാ​ര​വേല ചെ​യ്തു​വോ, അദ്ധ്യാ​ത്മി​ക​ത്വ​ത്തി​നു​വേ​ണ്ടി അര​വി​ന്ദ​ഘോ​ഷ് എന്തു പ്ര​ചാ​ര​മ​നു​ഷ്ഠി​ച്ചു​വോ അതിൽ​ക്ക​വി​ഞ്ഞ ഒരു പ്ര​ചാ​ര​ണ​വും നെറൂത കമ്മ്യൂ​ണി​സ​ത്തി​നു​വേ​ണ്ടി ചെ​യ്തി​ട്ടി​ല്ല. നെ​റൂ​ത​യു​ടെ കൃ​ത്യം ഗർ​ഹ​ണീ​യ​മാ​ണെ​ങ്കിൽ എല്യ​റ്റി​ന്റെ​യും യേ​റ്റ്സി​ന്റെ​യും അര​വി​ന്ദ​ഘോ​ഷി​ന്റെ​യും കൃ​ത്യ​ങ്ങൾ ഗർ​ഹ​ണീ​യ​ങ്ങൾ തന്നെ. ഫ്രാ​ങ്കോ​യെ നര​ക​ത്തി​ലി​ട​ണ​മെ​ന്നും മറ്റു​ള്ള യാ​ത​ന​കൾ​ക്ക് അയാൾ വി​ധേ​യ​നാ​കു​ന്ന​തി​നു​പു​റ​മേ ചോര, മഴ​യെ​ന്ന​പോ​ലെ അയാ​ളു​ടെ പു​റ​ത്തു വീ​ണു​കൊ​ണ്ടി​രി​ക്ക​ണ​മെ​ന്നും അയാൾ സ്പെ​യി​നിൽ​വ​ച്ചു് തു​ര​ന്നെ​ടു​ത്ത കണ്ണു​ക​ളു​ടെ പ്ര​വാ​ഹം അന​ന്ത​മാ​യി അയാ​ളു​ടെ ശരീ​ര​ത്തി​ലൂ​ടെ ഒഴു​കി​ക്കൊ​ണ്ടി​രി​ക്ക​ണ​മെ​ന്നും നെറൂത നിർ​ദ്ദേ​ശി​ക്കു​ന്നു (… let blood fall upon you like rain, and let a dying river of severed eyes slide and flow over you staring at you endlessly.) ഫ്രാ​ങ്കോ എന്ന രാ​ക്ഷ​സ​നോ​ടു് കടു​ത്ത വെ​റു​പ്പും നെറൂത എന്ന മഹാ​ക​വി​യോ​ടു് അനിർ​വാ​ച്യ​മായ ബഹു​മാ​ന​വു​മു​ള്ള എനി​ക്ക് ഇതു് ഉത്കൃ​ഷ്ട​കാ​വ്യ​മാ​യി അം​ഗീ​ക​രി​ക്കാൻ വയ്യ. പക്ഷേ ഇതു് വി​ദ്വേ​ഷ​മാ​വി​ഷ്ക്ക​രി​ക്കു​ന്ന കാ​വ്യ​മാ​ണെ​ന്നു് ഞാൻ അറി​യു​ന്നു​ണ്ടു്. വി​ദ്വേ​ഷ​ത്തി​ന്റെ സ്ഫു​ടീ​ക​ര​ണ​ത്തിൽ സ്ഥൂ​ലീ​ക​ര​ണം വരും. സൗ​ന്ദ​ര്യ​മി​ല്ലാ​ത്ത സ്ത്രീ​യു​ടെ ശരീ​ര​ത്തെ “നവ​നീ​ത​ത്തി​നു നാ​ണ​മ​ണ​യ്ക്കും” തനു​ല​ത​യാ​യി കാ​ണു​ന്ന കവി​യു​ടെ സ്ഥൂ​ലീ​ക​ര​ണ​പ്ര​വ​ണ​ത​യ്ക്കു സദൃ​ശ​മായ പ്ര​വ​ണത തന്നെ​യാ​ണ​തു്. My love is like a red red rose എന്നു് ഒരു പെ​ണ്ണി​നെ​ക്കു​റി​ച്ചു് പറ​യാ​മെ​ങ്കിൽ മനു​ഷ്യാ​ധ​മ​നായ ഫ്രാ​ങ്കോ​യെ “miserable leaf of salt, dog of the earth, ill-​born pall or of shadow” എന്നൊ​ക്കെ നെ​റൂ​ത​യ്ക്കും വി​ശേ​ഷി​പ്പി​ക്കാം. അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ Canto General എന്ന മഹാ​കാ​വ്യ​ത്തി​ലെ The Heights of Macchu Picchu എന്ന കാ​വ്യ​ഖ​ണ്ഡ​വും മറ്റു ഖണ്ഡ​ങ്ങ​ളി​ലെ ചില കാ​വ്യ​ങ്ങ​ളും മാ​ത്ര​മേ എനി​ക്കു വാ​യി​ക്കാൻ കി​ട്ടി​യി​ട്ടു​ള്ളു. അവയിൽ പല​യി​ട​ങ്ങ​ളി​ലും നെറൂത സേ​ച്ഛാ​ധി​കാ​രി​ക​ളെ​യും മു​ത​ലാ​ളി​ത്ത​വ്യ​വ​സ്ഥി​തി​യെ സം​ര​ക്ഷി​ക്കു​ന്ന​വ​രെ​യും ‘Cruel Pig’, ‘Jackal with gloves’, ‘New York wolves’ എന്നൊ​ക്കെ വി​ളി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു. Mass communication എന്ന​തി​നെ ലക്ഷ്യ​മാ​ക്കി​യു​ള്ള സം​ബോ​ധ​ന​ക​ളാ​ണിവ. അവ​യ്ക്ക് കവി​ത​യു​മാ​യി ബന്ധ​മി​ല്ലെ​ന്നു് നമ്മ​ളെ​ക്കാൾ നെ​റൂ​ത​യ്ക്കു​ത​ന്നെ അറി​യാം.

കവിത, പുതിയ ഭാ​ഷ​യിൽ പറ​ഞ്ഞാൽ “ബോ​ധ​പൂർ​വ്വം” പ്ര​ചാ​ര​ണാ​ത്മ​ക​മാ​കു​മ്പോൾ അത്യു​ക്തി​യും സ്ഥൂ​ലീ​ക​ര​ണ​വും വര​തി​രി​ക്കി​ല്ല. ശു​ദ്ധ​മായ കവി​ത​യ്ക്ക് ആ ദോ​ഷ​മൊ​ട്ടി​ല്ല​താ​നും. എങ്ങ​നെ​യാ​ണു് കവിത, കല ഇവ വി​ശു​ദ്ധി​യാർ​ജ്ജി​ക്കു​ന്ന​തു്? വി​കാ​രം എപ്പോ​ഴും സവി​ശേ​ഷ​മാ​യ​തി​നോ​ടു ബന്ധ​പ്പെ​ട്ടി​രി​ക്കു​ക​യാ​ണു്. കവി അതിനെ സാർ​വ​ജ​നീ​ന​മാ​ക്ക​ണം. അപ്പോൾ ആവി​ഷ്ക്കാ​ര​ത്തി​നു് അപ​രി​മേ​യ​സ്വ​ഭാ​വം വരും. നെറൂത Matilde Vrrutia-​യെ സ്നേ​ഹി​ച്ചി​രു​ന്ന കാ​ല​ത്താ​ണു് The Captains’ Verses എന്ന പ്രേ​മ​കാ​വ്യം രചി​ച്ച​തു്.

Do you remember, my love
Our first steps on the island?
The gray stones knew us,
the rain squalls,
the shouts of the wind in the shadow.
But the fire was
our only friend,
next to it we hugged
the sweet winter love
with four arms
The fire saw our naked kiss grow
until it touched hidden stars,
… … … …

എന്നൊ​ക്കെ നെറൂത എഴു​തു​മ്പോൾ സ്നേ​ഹം മറ്റിൽ​ഡ​യോ​ടാ​ണെ​ന്നും ദ്വീ​പു് കാ​പ്രീ​ദ്വീ​പാ​ണെ​ന്നും നമു​ക്ക​റി​യാം. എങ്കി​ലും, സവി​ശേ​ഷ​ത​യിൽ നി​ന്ന​ക​ന്നു് ആ വി​കാ​ര​ത്തി​നും ദ്വീ​പി​നും സാർ​വ​ജ​നീന സ്വ​ഭാ​വം കൈ​വ​രു​ന്നു. അതി​നാൽ എക്സ്പ്ര​ഷ​നു്—ആവി​ഷ്ക്കാ​ര​ത്തി​നു്—അന​ന്ത​ത​യെ​ന്ന ഗു​ണ​മു​ണ്ടാ​കു​ന്നു. അല്ലെ​ങ്കിൽ, അപ​രി​മേ​യ​സ്വ​ഭാ​വം സി​ദ്ധി​ക്കു​ന്നു. വി​കാ​രം സവി​ശേ​ഷ​മാ​യ​തിൽ​ത്ത​ന്നെ വർ​ത്തി​ക്കു​മ്പോൾ ആവി​ഷ്ക്കാ​ര​ത്തി​നു് പരി​മേ​യ​സ്വ​ഭാ​വ​മേ​യു​ള്ളു. അതു് കല​യു​ടെ ധർ​മ്മ​ത്തി​നു വി​രു​ദ്ധ​മാ​ണു്.

മലയാള സാ​ഹി​ത്യ​ത്തിൽ പു​രോ​ഗ​മ​ന​ത്തി​ന്റെ പേ​രും​പ​റ​ഞ്ഞു് ആവിർ​ഭ​വി​ച്ച കാ​വ്യ​ങ്ങൾ​ക്കും കഥ​കൾ​ക്കും സാർ​വ​ജ​നീന സ്വ​ഭാ​വ​മി​ല്ല. അവ​യു​ടെ എക്സ്പ്ര​ഷ​നു് അപ​രി​മേ​യ​ത്വ​വു​മി​ല്ല. അതു​കൊ​ണ്ടാ​ണു് ഇന്നു് അവ വി​സ്മ​രി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രി​ക്കു​ന്ന​തു്.

“പു​ണ്യ​ശാ​ലി​നി നീ പകർ​ന്നി​ടു​മി
ത്ത​ണ്ണീർ തന്നു​ടെ​യോ​രോ​രോ തു​ള്ളി​യും
അന്ത​മ​റ്റ സു​കൃ​ത​ഹാ​ര​ങ്ങൾ നി-
ന്ന​ന്ത​രാ​ത്മാ​വി​ലർ​പ്പി​ക്കു​ന്നു​ണ്ടാ​വാം.”
(ആശാൻ)

എന്ന വരി​കൾ​ക്കു സദൃ​ശ​ങ്ങ​ളായ എന്തെ​ങ്കി​ലും വരികൾ പു​രോ​ഗ​മന സാ​ഹി​ത്യ​ത്തി​ന്റെ കാ​ല​ത്തു​ണ്ടായ കാ​വ്യ​ങ്ങ​ളിൽ​നി​ന്നു് എടു​ത്തു​കാ​ണി​ക്കാ​നാ​കു​മോ? കമ്മ്യൂ​ണി​സ്റ്റായ ഹരീ​ന്ദ്ര​നാ​ഥ് ചതോ​പാ​ദ്ധ്യായ Window എന്നൊ​രു നാടകം രചി​ച്ചി​ട്ടു​ണ്ടു്. സർ​ക്കാർ സൂ​ര്യ​പ്ര​കാ​ശ​ത്തി​നു് കരം ചു​മ​ത്തു​ന്നു. തൊ​ഴി​ലാ​ളി​കൾ അതു കൊ​ടു​ക്കാ​ത്ത​തു​കൊ​ണ്ടു് സർ​ക്കാർ അവ​രു​ടെ വീ​ടു​ക​ളി​ലെ കണ്ണാ​ടി ജന​ലു​ക​ളിൽ കീലു പു​ര​ട്ടു​ന്നു. തൊ​ഴി​ലാ​ളി​കൾ ഒരു​മി​ച്ചു കൂടി ആലോ​ചി​ച്ച​തി​നു​ശേ​ഷം കണ്ണാ​ടി​കൾ കൈ​കൊ​ണ്ടു് ഇടി​ച്ചു​പൊ​ളി​ക്കു​ന്നു. അപ്പോൾ ഇളം​ചു​വ​പ്പു​നി​റ​മു​ള്ള സൂ​ര്യ​ര​ശ്മി​കൾ അവ​രു​ടെ ഭവ​ന​ങ്ങ​ളി​ലേ​ക്കു് കട​ന്നു​വ​രു​ന്നു. ഈ നാ​ട​ക​ത്തി​നു​ള്ള ശക്തി മല​യാ​ള​സാ​ഹി​ത്യ​ത്തിൽ പു​രോ​ഗ​മ​ന​ത്തി​ന്റെ പേരിൽ പ്ര​ത്യ​ക്ഷ​പ്പെ​ട്ട ഏതു കൃ​തി​യ്ക്ക് ലഭി​ച്ചി​ട്ടു​ണ്ടു്?

Colophon

Title: Magical Realism (ml: മാ​ജി​ക്കൽ റി​യ​ലി​സം).

Author(s): M Krishnan Nair.

First publication details: Prabhatham Printing and Publishing Co Ltd; Trivandrum, India; 1985.

Deafult language: ml, Malayalam.

Keywords: M Krishnannair, Magical Realism, മാ​ജി​ക്കൽ റി​യ​ലി​സം, എം കൃ​ഷ്ണൻ നായർ, Literary criticism, Open Access Publishing, Malayalam, Sayahna Foundation, Free Software, XML.

Digital Publisher: Sayahna Foundation; JWRA 34, Jagthy; Trivandrum 695014; India.

Date: February 8, 2022.

Credits: The text of the original item is copyrighted to J Vijayamma. The text encoding and editorial notes were created and​/or prepared by the Sayahna Foundation and are licensed under a Creative Commons Attribution By NonCommercial ShareAlike 4​.0 International License (CC BY-​NC-SA 4​.0). Commercial use of the content is prohibited. Any reuse of the material should credit the copyright holder and Sayahna Foundation and must be shared under the same terms.

Cover: Glance of a Landscape, watercolor sprayed drawing by Paul Klee (1870–1940). The image is taken from Wikimedia Commons and is gratefully acknowledged.

Production history: Proofing: KB Sujith; Typesetter: Sayahna Foundation; Digitizer: KB Sujith; Encoding: CVR.

Production notes: The entire document processing has been done in a computer running GNU/Linux operating system and TeX and friends. The PDF has been generated using XeLaTeX from TeXLive distribution 2021 using Ithal (ഇതൾ), an online framework for text formatting. The TEI (P5) encoded XML has been generated from the same LaTeX sources using LuaLaTeX. HTML version has been generated from XML using XSLT stylesheet (sfn-​tei-html.xsl) developed by CV Radhakrkishnan.

Fonts: The basefont used in PDF and HTML versions is RIT Rachana authored by KH Hussain, et al., and maintained by the Rachana Institute of Typography. The font used for Latin script is Linux Libertine developed by Phillip Poll.

Web site: Maintained by KV Rajeesh.

Download document sources in TEI encoded XML format.

Download PDF.