വാട്ടർലൂവിനെപ്പറ്റി ദ്വേഷം വിചാരിക്കാത്തവരായി വളരെ മാന്യത കൂടിയ ഒരഭിപ്രായഭേദക്കാർ ഇന്നുണ്ടു്. ഞങ്ങൾ ആ കൂട്ടത്തിൽ ചേർന്നിട്ടില്ല. ഞങ്ങളെസ്സംബന്ധിച്ചേടത്തോളം, വാട്ടർലൂ എന്നതു സ്വാതന്ത്ര്യത്തിന്റെ അമ്പരപ്പുദിവസം മാത്രമാണു്. അത്തരം മുടുകയിൽനിന്നു് അത്തരം ഒരു കഴുകു പുറത്തുവന്നതു നിശ്ചയമായും അപ്രതീക്ഷിതംതന്നെ.

ആ വാദത്തിൽ ഒരത്യുന്നതസ്ഥാനത്തു കയറിനില്ക്കുന്നപക്ഷം, ഭരണപരിവർത്തനത്തിന്നെതിരായി മനഃപൂർവം സമ്പാദിച്ചെടുത്ത ഒരു ജയമാണു് വാട്ടർലൂ. ഫ്രാൻസിനോടു് യൂറോപ്പുമുഴുവൻ എതിരിട്ടതാണതു്; പീറ്റേഴ്സ്ബർഗ്, ബർലിൻ, വിയന, [43] മൂന്നുംകൂടി പാരിസ്സിനോടെതിർത്തതാണു്; സ്ഥാനവലുപ്പം ബുദ്ധിശക്തിയോടെതിർത്തതു്; 1815 മാർച്ച് 20-ആം തിയ്യതി മുഖാന്തരം 1789 ജൂലായി 14-ആം തിയ്യതി [44] ആക്രമിക്കപ്പെട്ടതു്. അജയ്യമായ ഫ്രാൻസിലെ പൊതുജനക്ഷോഭത്തിനെതിരായി ഏകച്ഛത്രാധിപത്യങ്ങൾ ചെയ്ത യുദ്ധസന്നാഹം.ഇരുപത്താറു കൊല്ലമായി തിളച്ചുമറിഞ്ഞുനില്ക്കുന്ന ആ മഹത്തായ ജനസംഘത്തെ എന്നെന്നേക്കുമായി നശിപ്പിച്ചുകളയുക- ഇതായിരുന്നു മനോരാജ്യം. വാട്ടർലൂവിന്റെ കുതിരപ്പിൻപുറത്തു ദൈവികമായ അധികാരശാസന തൂങ്ങിനിന്നു. അന്നത്തെ ഫ്രഞ്ച് സാമ്രാജ്യം സ്വേച്ഛാധികാരത്തോടുകൂടിയിരുന്നതുകൊണ്ടു, പ്രകൃതിസാധാരണമായ കർമഗതിക്കു വിശാലമനസ്കതയോടുകൂടിയ രാജ്യഭരണം കൂടിയേകഴിയൂ എന്നാകയും, വാട്ടർലൂവിൽ ജയം പ്രാപിച്ചവരുടെ മഹത്തരമായ ആശാഭംഗത്തിനു്, ഇഷ്ടപ്രകാരമല്ലെങ്കിലും അതിന്റെ ഫലമായി നിയമാനുസൃതമായ ഒരു ഭരണരീതി ഏർപ്പെടുത്തുകയും ചെയ്തു എന്നുള്ളതു വാസ്തവമാണു്. ഭരണപരിവർത്തനമെന്ന ലോകഗതി വാസ്തവത്തിൽ അജയ്യമാകയാലും, എന്നല്ല അതു കാലചോദിതവും, ഈശ്വരാജ്ഞയാൽ ഉണ്ടാക്കപ്പെടുന്നതുമാകകൊണ്ടും, അതു് എപ്പോഴും പുതുതായി പുതുതായി പുറപ്പെട്ടുകൊണ്ടിരിക്കുന്നു. വാട്ടർലൂവിനു മുൻപെ, രാജകീയസിംഹാസനങ്ങളെ നെപ്പോളിയൻ ഇളക്കിമറിച്ചതിൽ അതു പ്രത്യക്ഷീഭവിച്ചു; വാട്ടർലൂവിനു ശേഷം, പതിനെട്ടാമൻ ലൂയി സ്വാതന്ത്ര്യപത്രം കൊടുത്തതിലും അതു കാണപ്പെടുന്നു; സമത്വത്തെ തെളിയിക്കുവാനായി അസമത്വത്തെ ഉപയോഗപ്പെടുത്തിക്കൊണ്ടു, നേപ്പിൾസിലെ സിംഹാസനത്തിൽ ഒരു വണ്ടിക്കാരനേയും സ്വീഡനിലെ സിംഹാസനത്തിൽ ഒരു ചെറുസൈന്യാധിപനേയും ബോണപ്പാർട്ടു് പ്രതിഷ്ഠിച്ചു; പതിനെട്ടാമൻ ലൂയിയോസാങ്ങ്- ത്വാനിൽ വെച്ചു മനുഷ്യ സ്വാതന്ത്ര്യത്തിന്റെ അധികാരപത്രത്തിൽ സമ്മതിച്ചൊപ്പിട്ടു. ഭരണപരിവർത്തനത്തെപ്പറ്റി നിങ്ങൾക്ക് ഒരറിവുണ്ടാകണമെന്നുണ്ടെങ്കിൽ, അതിനെ അഭിവൃദ്ധി എന്നു വിളിക്കുക; പിന്നെ ആ അഭിവൃദ്ധിയെപ്പറ്റി നിങ്ങൾക്ക് ഒരറിവുണ്ടാകണമെങ്കിൽ, അതിനെ അഭിവൃദ്ധി എന്നു വിളിക്കുക, ആ നാളെ സ്വന്തം ജോലി അപ്രതിഹമായവിധം നടത്തിവരുന്നു; എന്നല്ല, ഇന്നുതന്നെ മുഴുമിച്ചു തുടങ്ങുകയും ചെയ്യുന്നു. എത്തിച്ചേരേണ്ട സ്ഥലത്തേക്ക് എപ്പോഴും അത്ഭുതകരമായവിധം ചെല്ലുന്നു. ഒരു യുദ്ധഭടൻ മാത്രമായിരുന്ന ഫ്വാവിനെ പിടിച്ചു വാഗ്മിയാക്കിത്തീർക്കുവാൻ അതു വെല്ലിങ്ടനെ ഉപയോഗിക്കുന്നു. ഫ്വാവാകട്ടെ ഹൂഗോമോങ്ങിൽ മരിച്ചുവീഴുന്നു; ന്യായാധികാരിയിൽ വീണ്ടും ഉയിർത്തെഴുന്നേല്ക്കുന്നു. ഇങ്ങനെയാണു് അഭിവൃദ്ധി മുന്നോട്ടു പോകുന്നതു്. ആ പണിക്കാരന്റെ കൈയിൽ ചീത്തപ്പണിയായുധമായിട്ടു് ഒന്നില്ല. എന്തായാലും അവന്നു കുണ്ഠിതമില്ല; ആൽപ്സു് പർവതത്തെ ചവിട്ടിക്കടന്നവനേയും കാലിടറിത്തുടങ്ങിയ എലിയസിലെ [45] മുതുമുതുക്കനേയും തന്റെ ദൈവികമായ പ്രവൃത്തിയിലേക്ക് ആ പണിക്കാരൻ കൊള്ളിക്കുന്നു. ലോകവിജയിയേയും വാതരോഗിയേയും അവൻ ഉപയോഗപ്പെടുത്തുന്നു; ലോകവിജയിയെ പുറമെ, വാതരോഗിയെ ഉള്ളിൽ, വാളെടുത്തു യൂറോപ്പിലെ സിംഹാസന പരമ്പരയെ വെടിനിരത്തുന്നതു നിർത്തിക്കളഞ്ഞതിനാൽ, ഭരണപരിവർത്തനത്തിനു മറ്റൊരു വഴിക്കു തന്റെ പ്രവൃത്തി തിരിക്കേണ്ടിവന്നു എന്നല്ലാതെ, വാട്ടർലൂയുദ്ധംകൊണ്ടു മറ്റു ഫലമൊന്നുണ്ടായില്ല. വെട്ടിപ്പൊളിക്കാരുടെ പ്രവൃത്തി കഴിഞ്ഞു; ആലോചനക്കാരുടെ പ്രവൃത്തി തിരിക്കേണ്ടിവന്നു എന്നല്ലാതെ, വാട്ടർലൂയുദ്ധംകൊണ്ടു മറ്റു ഫലമൊന്നുണ്ടായില്ല. വെട്ടിപ്പൊളിക്കാരുടെ പ്രവൃത്തി കഴിഞ്ഞു; ആലോചനക്കാരുടെ പ്രവൃത്തി തുടങ്ങി. വാട്ടർലൂ തടഞ്ഞുനിർത്തുവാൻ പുറപ്പെട്ട ശതാബ്ദം പിന്നേയും അതിന്റെ വഴിയ്ക്കു നടന്നു. ദു:ഖകരമായ ആ യുദ്ധവിജയം സ്വാതന്ത്ര്യത്താൽ തോല്പിക്കപ്പെട്ടു.

ചുരുക്കിപ്പറഞ്ഞാൽ, എന്നല്ല നിസ്തർക്കമായി പറഞ്ഞാൽ വാട്ടർലൂവിൽ ജയം നേടിയത്-വെല്ലിങ്ങ്ടന്റെ പിന്നിൽനിന്നു പുഞ്ചിരിക്കൊണ്ടിരുന്നത്- യൂറോപ്പിലെ എല്ലാ സൈന്യാധിപന്മാരുടേയും ഭടസമൂഹങ്ങളെ, അതിൽ ഫ്രാൻസിലെ ഒരു സൈന്യാധിപന്റെ സൈന്യംകൂടി ഉൾപ്പെട്ടിട്ടുണ്ടെന്നാണു് സംസാരം. വെല്ലിങ്ങ്ടന്റെ കൈയിലെത്തിച്ചുകൊടുത്തത്-സിംഹപ്രതിമയോടുകൂടി കുന്നു പടുത്തുണ്ടാക്കുവാൻ മനുഷ്യാസ്ഥികളാൽ നിറയപ്പെട്ട കൈവണ്ടികളെ ഉത്സാഹത്തോടുകൂടി ഉരുട്ടിക്കൊണ്ടുവന്നത്-ആ പീഠത്തിനു മുകളിൽ ‘1815 ജൂൺ 18-ആം തിയ്യതി’ എന്നു ജയഭേരിയോടുകൂടി കൊത്തിയിടുവിച്ചത്- പറപറക്കുന്ന സൈന്യത്തെ വാളിന്നിരയാക്കുവാൻ, ബ്ലൂഷേറെ പ്രോത്സാഹിപ്പിച്ചത്-അതേ, ഒരു കഴുകുശവത്തിനുമീതേ എന്നപോലെ, മോൺസാങ്ങ് ഴാങ്ങ് ചെറുകുന്നിനു മുകളിൽ നിന്നു ഫ്രാൻസിനു മീതെ ചുറ്റിപ്പറന്നതെന്തോ അത്ഭരണപരിവർത്തനത്തിന്റെ എതിരായ മറ്റൊരു പരിവർത്തനമാണ്. ആ നികൃഷ്ടവാക്കിനെ, ‘ഖണ്ഡംഖണ്ഡമാക്കുക’ എന്നതിനെ, പിറുപിറുത്തതു് ആ മറ്റൊരു പരിവർത്തനമായിരുന്നു. പാരിസ്സിൽ മടങ്ങിയെത്തിയപ്പോൾ അതു്. അഗ്നിപർവതമുഖത്തെ അടുത്തു് കണ്ടു; തന്റെ കാൽ പൊള്ളിച്ച തീക്കട്ടകളെ അതു തൊട്ടു; അതു തന്റെ അഭിപ്രായം മാറ്റി; ഒരു സ്വാതന്ത്ര്യാധികാരപത്രത്തെ വീണ്ടും അതു വിക്കിപ്പറവാൻ തുടങ്ങി.

വാട്ടർലൂവിൽ ഉള്ളതെന്തോ അതുമാത്രം നമുക്കു വാട്ടർലൂവിൽ കാണുക. സ്വാതന്ത്ര്യേച്ഛയെസ്സംബന്ധിച്ച യാതൊന്നും അതിലില്ല. ഭരണപരിവർത്തനത്തിന്റെ എതിരായ പരിവർത്തനം യദൃച്ഛയാ ഒരു വിശാലമനസ്കതയോടുകൂടിയതായിരുന്നു; അതെന്തുപോലെയെന്നാൽ, ആ പ്രകൃതിനിയമംകൊണ്ടുതന്നെ, നെപ്പോളിയൻ അനൈച്ഛികമായി ഒരു ഭരണപരിവർത്തകനുമായിരുന്നു. അശ്വാരുഢനായ റോബെപിയേ [46] 1815 ജൂൺ 18-ആം തിയ്യതി ജീനിപ്പുറത്തുനിന്നു തള്ളിമറിക്കപ്പെട്ടു.