images/tkn-ashwahridayam-cover.jpg
Conquest of the Mountain, an oil on cotton painting by Paul Klee (1879–1940).
നാലു്

ഏഴര വെ​ളു​പ്പി​ന്നു് പൂ​വൻ​കോ​ഴി​ക​ളൊ​ടൊ​പ്പം കു​ഞ്ചു​ണ്ണി​യും ഉണർ​ന്നു കൂ​കു​ന്നു. എന്നു​വെ​ച്ചാൽ കോ​ട്ടു വാ​യി​ടു​ന്നു. അതു കേ​ട്ടു് അശ്വ​ഹൃ​ദ​യ​ത്തി​ലെ പൗ​ര​ന്മാർ ഞെ​ട്ടി​ത്തെ​റി​യ്ക്കു​ന്നു. ജഗ​ദീ​ശ്വ​ര​യ്യ​രു​ടെ പൊ​ണ്ടാ​ട്ടി കൊ​ള​ന്ത​ക​ളെ നു​ള്ളി​യു​ണർ​ത്തി കർ​മ്മ​രം​ഗ​ത്തി​റ​ക്കു​ന്നു. കു​ഞ്ചു​ണ്ണി ഒന്നു​മ​റി​യാ​ത്ത​പോ​ലെ, ഒന്നും സം​ഭ​വി​ക്കാ​ത്ത​പോ​ലെ മറു​വ​ശം ചരി​ഞ്ഞു​കി​ട​ന്നു് കൂർ​ക്കം​വ​ലി​ച്ചു് പി​ന്നെ​യും നിർ​വ്വി​ക​ല്പ​സ​മാ​ധി​യിൽ ലയി​യ്ക്കു​ന്നു. എന്നും അങ്ങി​നെ​യാ​ണു് പതി​വു്.

ആ പതിവ് ലോ​ക്ക​പ്പിൽ​വെ​ച്ചും ആവർ​ത്തി​ച്ചു.

“ഷട്ട​പ്പ്”.

സെൻ​ട്രി നിൽ​ക്കു​ന്ന പോ​ലീ​സു​കാ​ര​ന്റെ അട്ട​ഹാ​സം​കേ​ട്ടു് കു​ഞ്ചു​ണ്ണി​ക്കു് സ്ഥ​ല​കാ​ല​ബോ​ധ​മു​ണ്ടാ​യി. പി​ന്നെ ഉറ​ക്കം വന്നി​ല്ല. ഉറ​ക്കം​വ​രാ​തെ കി​ട​ക്കു​മ്പോൾ കു​മ്പ​ള​പ്പൂ വി​ട​രും​പോ​ലെ കമ്പി​നു കമ്പി​നു് കോ​ട്ടു​വാ വി​ട​രാൻ തു​ട​ങ്ങി. സെൻ​ട്രി നി​ല്ക്കു​ന്ന പഹയനെ പേ​ടി​ച്ചു് എല്ലാം മൂ​കാ​ഭി​ന​യ​മാ​ക്കേ​ണ്ടി​വ​ന്നു, ‘എം.ജി.എമ്മി’ന്റെ ശി​ങ്ക​ത്തെ​പ്പോ​ലെ.

കാക്ക കര​ഞ്ഞ​പ്പോൾ കണ്ണു തു​റ​ന്നു് ചു​റ്റും നോ​ക്കി. ഇരു​മ്പ​ഴി​യ്ക്കി​ട​യി​ലൂ​ടെ പ്ര​പ​ഞ്ച​ത്തി​ന്റെ ഒരു ശകലം പ്ര​ത്യ​ക്ഷ​പ്പെ​ടു​ന്നു. മു​മ്പിൽ കെ​ട്ടി​ട​ങ്ങൾ, അതിനു പി​റ​കിൽ മര​ക്കൂ​ട്ടം, രണ്ടി​ന്റേ​യും പശ്ചാ​ത്ത​ല​ത്തിൽ ഇളം​തു​ടു​പ്പോ​ലു​ന്ന ആകാശം. ചി​ത്രം വര​ച്ചു​വെ​ച്ച​പോ​ലെ. ശബ്ദ​മി​ല്ല. ചല​ന​മി​ല്ല.

പ്ര​പ​ഞ്ച​മേ, നീ വി​ശ്ര​മി​ക്കു​ക​യാ​ണോ? ആണെ​ന്നു തീർ​ത്തു​പ​റ​യാൻ വയ്യ. നി​ന​ക്കു് രണ്ടു വശ​മു​ണ്ടു്. ഇവിടെ ഇരു​ട്ടാ​ണെ​ങ്കിൽ മറ്റെ​വി​ടെ​യോ വെ​ളി​ച്ചം. മറ്റെ​വി​ടെ​യോ കൊടും തണു​പ്പാ​ണെ​ങ്കിൽ ഇവിടെ അത്യു​ഷ്ണം. ഒരി​ട​ത്തു് ജനനം, മറ്റൊ​രി​ട​ത്തു് മരണം. നി​ന്നിൽ എല്ലാ​മു​ണ്ടു്. നീ എല്ലാ​മാ​ണു്.

അനേ​ക​ല​ക്ഷം പാ​വ​കൾ​ക്കും മൃ​ഗ​ങ്ങൾ​ക്കും ഇഴ​ജ​ന്തു​ക്കൾ​ക്കും മനു​ഷ്യർ​ക്കും അഭയം നല്കു​ന്ന നി​ന്റെ മടി​ത്ത​ട്ടിൽ സ്വ​സ്വാ​ത​ന്ത്ര്യം നഷ്ട​പ്പെ​ട്ടു് കര​യു​ന്ന​വ​നും ദുഃ​സ്വാ​ത​ന്ത്ര്യം അനു​ഭ​വി​ച്ചു് അഹ​ങ്ക​രി​ക്കു​ന്ന​വ​നു​മു​ണ്ടു്. പണ​ക്കാ​ര​നും പട്ടി​ണി​പ്പാ​വ​വു​മു​ണ്ടു്.

ആദ്യ​ത്തെ മോ​ട്ടോർ വാഹനം ഇര​മ്പി​ത്ത​കർ​ത്തു് കട​ന്നു​പോ​കു​ന്ന ശബ്ദം.

ചലനം ആരം​ഭി​ക്കു​ക​യാ​ണു്.

കി​ഴ​ക്കൻ​കാ​റ്റ് മര​ത്ത​ല​പ്പു​ക​ളിൽ വന്നി​രു​ന്നു് തല​മു​ടി ചീകാൻ തു​ട​ങ്ങി.

അതെ, സാർ​വ്വ​ത്രി​ക​മായ ചല​ന​ത്തി​ന്റെ ആരംഭം.

കി​ലു​ക്കാം​പെ​ട്ടി​യും​കൊ​ണ്ടു് കി​ളി​ക​ളെ​ത്തി. എങ്ങോ പശു​ക്കു​ട്ടി കര​യു​ന്നു. തള്ള​പ്പ​ശു​വി​ന്റെ മു​റ​വി​ളി കേൾ​ക്കു​ന്നു.

കു​ഞ്ചു​ണ്ണി അസ്വാ​ത​ന്ത്ര്യ​ത്തി​ന്റെ ദുഃ​ഖ​ഭാ​രം ചു​മ​ന്നു് തളർ​ന്നു​കി​ട​ക്കു​ന്നു.

ശാരി ഇതൊ​രി​യ്ക്ക​ലും ഒരി​യ്ക്ക​ലും അറി​യാ​തി​രി​യ്ക്ക​ട്ടെ.

പ്ര​ഭാ​തം വന്ന​പ്പോൾ അശ്വ​ഹൃ​ദ​യ​ത്തി​ലും ജീ​വ​ന്റെ ചലനം പ്ര​ത്യ​ക്ഷ​പ്പെ​ട്ടു.

കണ്ണൻ​കു​ട്ടി​മേ​നോൻ ഉച്ച​ത്തിൽ നാമം ജപി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു് വല​തു​വ​ശം തി​രി​ഞ്ഞെ​ഴു​ന്നേ​റ്റ്, കി​ട​ക്ക മട​ക്കാൻ തു​ട​ങ്ങി. പീ​റ്റർ കി​ട​ന്ന കി​ട​പ്പിൽ ഒരു ബീഡി കൊ​ളു​ത്തി. കൃ​ഷ്ണൻ​കു​ട്ടി തല​യി​ണ​യിൽ മു​ഖ​മു​യർ​ത്തി പാടി.

“മഞ്ഞ​ല​യിൽ മു​ങ്ങി​ത്തോർ​ത്തി
മധു​മാസ ചന്ദ്രിക വന്നു.
നി​ന്നെ​മാ​ത്രം കണ്ടി​ല്ല​ല്ലോ
നീ മാ​ത്രം വന്നി​ല്ല​ല്ലൊ
പ്രേ​മ​കു​ഞ്ചു​ണ്ണീ… കു​ഞ്ചു​ണ്ണീ!”

പാ​ട്ടു കേ​ട്ടു് മു​കു​ന്ദൻ ചാ​ടി​യെ​ഴു​ന്നേ​റ്റു് തി​ര​ക്കു​കൂ​ട്ടി. എട്ടു​മ​ണി​ക്കു നെ​യ്ത്തു​ക​മ്പ​നി​യി​ലെ​ത്തേ​ണ്ട മു​കു​ന്ദൻ ആരെ​ങ്കി​ലും ഭേ​ദ്യം ചെ​യ്ത​ല്ലാ​തെ ഉണ​രി​ല്ല. ഉണർ​ന്നാൽ പി​ന്നെ ബഹ​ള​മാ​ണു്. മു​കു​ന്ദ​ന്റെ ബദ്ധ​പ്പാ​ടിൽ ആക്സി​ഡ​ന്റു പറ്റാ​തെ കഴി​ക്കാൻ എല്ലാ​വ​രും കരു​ത​ലോ​ടെ നിൽ​ക്കും.

കി​ട​ക്ക മട​ക്കി​വെ​ച്ചു് ഏക ചാ​രു​ക​സേര നി​വർ​ത്തി​യി​ട്ടു് കണ്ണൻ​കു​ട്ടി​മേ​നോൻ അതിൽ കയ​റി​യി​രു​ന്നു് എല്ലാ​വ​രോ​ടു​മാ​യി ചോ​ദി​ച്ചു: “പത്രം വന്നി​ല്ലേ?”

എങ്ങും സിം​ഹ​ഗർ​ജ്ജ​നം. വാ​തി​ലി​ന്റെ വി​ട​വി​ലൂ​ടെ അക​ത്തു വന്നു വീഴും. എപ്പോ​ഴെ​ന്ന​റി​യി​ല്ല. എങ്ങ​നെ​യെ​ന്നു​മ​റി​യി​ല്ല. ആദ്യ​ത്തെ പാ​രാ​യ​ണം കണ്ണൻ​കു​ട്ടി​മേ​നോ​ന്റെ വക. പി​ന്നെ വഴി​യ്ക്കു വഴി എല്ലാ​വ​രു​ടെ വകയും പാ​രാ​യ​ണം തന്നെ.

പീ​റ്റർ പത്ര​വു​മ​ന്വേ​ഷി​ച്ചു് വാ​തിൽ​പ്പ​ടി​യി​ലേ​ക്കു നീ​ങ്ങി. പി​ന്നാ​ലെ ജയ​കൃ​ഷ്ണ​നും. അപ്പോൾ വാ​സു​മു​ത​ലാ​ളി​യു​ടെ ബെൻസ് കാർ നി​ര​ത്തി​ലൂ​ടെ ഒഴു​കി​പ്പോ​യി. ഗരു​ഡ​ച്ചി​റ​കും ഇളം മഞ്ഞ വർ​ണ്ണ​വു​മു​ള്ള ആ സു​ന്ദ​ര​ക്കു​ട്ട​പ്പ​നെ ഒന്നേ നോ​ക്കി​യു​ള്ളൂ. പീ​റ്റ​റു​ടെ വായിൽ വെ​ള്ളം പൊ​ട്ടി. അവൻ നു​ണ​ച്ചി​റ​ക്കി.

“ഉഗ്രൻ.”

കാ​റി​ന്റെ വാലിൽ ഘടി​പ്പി​ച്ച പച്ച​യും ചു​ക​പ്പു​മാർ​ന്ന കല്ലു​കൾ നോ​ക്കി ജയ​കൃ​ഷ്ണൻ കമ​ന്റ​ടി​ച്ചു.

“അത്യു​ഗ്രൻ.”

പീ​റ്റർ പ്ര​ശം​സ​യു​ടെ കാ​ര്യ​ത്തിൽ ഒരടി മുൻ​ക​ട​ന്നു​നി​ന്നു പറ​ഞ്ഞു:

“ജീ​വി​ത​ത്തിൽ ഒരേ​യൊ​ര​മ്പീ​ഷൻ.”

“എന്താ​തു്?”

ജയ​കൃ​ഷ്ണൻ ചോ​ദി​ച്ചു.

അവ​നെ​പ്പോ​ലൊ​രു വാ​ഹ​ന​മ​ഹാ​വീ​ര​നെ കീ​ഴ​ട​ക്ക​ണം. എന്നി​ട്ടു് പി​ന്നി​ലെ സീ​റ്റിൽ അല​സ​മാ​യി ചാ​രി​യി​രു​ന്നു് സി​ഗ​റ​റ്റു പു​ക​യ്ക്ക​ണം. അമ്പ​ര​ന്നു് വഴി​മാ​റി​നി​ന്ന് നോ​ക്കു​ന്ന മനു​ഷ്യ​പു​ഴു​ക്ക​ളെ കട​ക്ക​ണ്ണു​കൊ​ണ്ടു് പു​ച്ഛി​ച്ചു തള്ളി ഈ മഹാ​ന​ഗ​ര​ത്തി​ലൂ​ടെ ഒരു നാൾ മെ​ല്ലെ മെ​ല്ലെ ഒഴു​കി​പ്പോ​ക​ണം.

ഒരു ലോവർ ഡി​വി​ഷൻ ക്ലാർ​ക്കി​ന്റെ മോഹം! ജയ​കൃ​ഷ്ണൻ ചി​രി​ച്ചു.

“എന്താ ചി​രി​ക്കു​ന്ന​തു്?” പീ​റ്റർ ചോ​ദി​ച്ചു.

“ഒന്നു​മി​ല്ല. ഇതു മാ​ത്ര​മാ​ണോ അമ്പീ​ഷൻ?”

“മാ​ത്രം.”

“ബം​ഗ്ലാ​വു് വേ​ണ്ടേ?”

“വേണ്ട.”

“ആൾ​സേ​ഷൻ?”

“പണ​മു​ണ്ടെ​ങ്കിൽ അതൊ​ക്കെ പി​ന്നാ​ലെ വരും.”

“ഭാര്യ?”

“ഓ! ഇനി വേണ്ട. ഒന്നിൽ കൂ​ടു​തൽ നിയമം സമ്മ​തി​ക്കി​ല്ല.”

“പണ​മു​ണ്ടെ​ങ്കിൽ ഏതു നി​യ​മ​ത്തേ​യും മെ​രു​ക്കി​യെ​ടു​ത്തു​കൂ​ടെ?”

“ശരി​യാ​ണു്. പണ​മു​ണ്ടെ​ങ്കിൽ എങ്ങി​നേ​യും ജീ​വി​യ്ക്കാം.”

പീ​റ്റർ അല്പ​നേ​ര​ത്തെ മൗ​ന​ത്തി​നു​ശേ​ഷം തു​ടർ​ന്നു: “പണ​മു​ണ്ടാ​ക്ക​ണം.”

“എങ്ങി​നെ?” ജയ​കൃ​ഷ്ണൻ ചോ​ദി​ച്ചു.

പീ​റ്റ​റു​ടെ കയ്യിൽ പണ​മു​ണ്ടാ​ക്കാൻ പറ്റിയ പല മാർ​ഗ്ഗ​ങ്ങ​ളു​മു​ണ്ടു്. പ്ര​മോ​ഷൻ കി​ട്ടി നല്ലൊ​രു സീ​റ്റി​ലെ​ത്തി​യാൽ കൈ​ക്കൂ​ലി വാ​ങ്ങാം. കൈ​ക്കൂ​ലി വാ​ങ്ങു​ന്ന പണം​കൊ​ണ്ടു് രഹ​സ്യ​മാ​യി ബി​സി​ന​സ്സ് നട​ത്താം. കരി​ഞ്ച​ന്ത​യും പൂ​ഴ്ത്തി​വെ​പ്പും കള്ള​ക്ക​ട​ത്തും തട്ടി​പ്പും വെ​ട്ടി​പ്പു​മാ​യി പണ​മു​ണ്ടാ​ക്കി സു​ഖി​ക്കു​ന്ന പലരും മഹാ​ന​ഗ​ര​ത്തി​ലു​ണ്ടു്.

“എന്താ മി​ണ്ട​ത്ത​തു് ?” ജയ​കൃ​ഷ്ണൻ തി​ര​ക്കി.

“വാ​സു​മു​ത​ലാ​ളി ആരാ​യി​രു​ന്നു?”

പീ​റ്റർ ബെൻസ് ഒഴു​കി​പ്പോയ വഴി​യി​ലേ​ക്കു നോ​ക്കി. എന്നി​ട്ടു് തു​ടർ​ന്നു:

“പത്തി​രു​പ​തു് കൊ​ല്ലം മു​മ്പു് അയാൾ ആരു​മാ​യി​രു​ന്നി​ല്ല. മഹാ​ന​ഗ​ര​ത്തി​ലെ അറി​യ​പ്പെ​ടാ​ത്ത അനേ​കാ​യി​ര​ങ്ങ​ളി​ലൊ​രു​വൻ. ഇന്നോ?”

“ഇന്നു് ലക്ഷം വി​ല​യു​ള്ള കാ​റി​ന്റെ ഉടമ.”

“ബെൻ​സി​നു പുറമെ മൂ​ന്നോ നാലോ വേ​റെ​യും കാ​റു​കൾ. അനേകം കെ​ട്ടി​ട​ങ്ങൾ. അനേകം ആശ്രി​തർ, അനേകം സ്തു​തി​പാ​ഠ​കർ. ഇതെ​ല്ലാം എങ്ങി​നെ​യു​ണ്ടാ​യി! ഒരു പു​രു​ഷാ​യു​സ്സു മു​ഴു​വ​നും കഠി​നാ​ദ്ധ്വാ​നം ചെ​യ്താൽ ഇതി​ന്റെ പതി​നാ​യി​ര​ത്തി​ലൊ​രം​ശം സമ്പാ​ദി​യ്ക്കാൻ കഴി​യു​മെ​ന്നു തോ​ന്നു​ന്നു​ണ്ടോ?”

“ഇല്ല. ഇതി​നാ​ണു് അവി​ഹി​ത​മാർ​ഗ്ഗ​ത്തി​ലൂ​ടെ​യു​ള്ള സമ്പാ​ദ്യ​മെ​ന്നു് പറ​യു​ന്ന​തു്.”

“അതു് കള. അവി​ഹി​ത​മാർ​ഗ്ഗം! പത്ര​ങ്ങ​ളിൽ മു​ഖ​പ്ര​സം​ഗ​മെ​ഴു​താൻ പറ്റു​ന്ന പ്ര​യോ​ഗ​ങ്ങ​ളൊ​ന്നും എന്റ​ടു​ത്തു വേണ്ട. ഞാൻ ചോ​ദി​യ്ക്ക​ട്ടേ, ഏതാണീ വി​ഹി​ത​മാർ​ഗ്ഗം? ഭക്ഷ​ണം, വസ്ത്രം, അല​ക്കു്, കുളി, ക്ഷൗ​രം എന്നി​വ​യ്ക്കു​ള്ള ചെ​ല​വും കു​തി​ര​പ്പ​ന്തി​യ്ക്കു​ള്ള വാ​ട​ക​യും വീ​ട്ടി​ലേ​ക്ക​യ​യ്ക്കു​ന്ന​തും കഴി​ച്ച് ബാ​ക്കി​യു​ള്ള​ത​ല്ലേ വി​ഹി​ത​മാർ​ഗ്ഗ​ത്തി​ലു​ള്ള സമ്പാ​ദ്യം?”

“അതെ.” ജയ​കൃ​ഷ്ണൻ സമ്മ​തി​ച്ചു.

“വി​ഹി​ത​വ​കു​പ്പിൽ നി​ന​ക്കെ​ത്ര സമ്പാ​ദ്യ​മു​ണ്ടു്?” അല്പം വാ​ശി​യോ​ടെ പീ​റ്റർ ചോ​ദി​ച്ചു.

“പ്ര​തി​മാ​സം ഇരു​പ​തു​റു​പ്പിക കട​മാ​ണെ​ന്റെ സമ്പാ​ദ്യം.”

“എടോ, അവി​വാ​ഹി​ത​നും അല്പ​ജ്ഞ​നു​മായ ജയ​കൃ​ഷ്ണാ, നി​ന്റെ മു​മ്പിൽ നിൽ​ക്കു​ന്ന​തു് ഫാദർ ഓഫ് ടു ചിൽ​ഡ്രൻ, ഹസ്ബ​ന്റു് ഓഫ് വൺ ലേഡി. മന​സ്സി​ലാ​യോ? അപ്പോൾ വി​ഹി​ത​മാർ​ഗ്ഗ​ത്തി​ലൂ​ടെ എനി​യ്ക്കെ​ന്തു് സമ്പാ​ദ്യം കാണും?”

“എന്നേ​ക്കാൾ നാ​ലി​ര​ട്ടി!”

“ഒട്ടും കു​റ​യി​ല്ല. എടോ, ഈ മഹാ​ന​ഗ​ര​ത്തിൽ എത്ര​യോ വലിയ കെ​ട്ടി​ട​ങ്ങൾ ഒഴി​ഞ്ഞു കി​ട​ക്കു​ന്നു. രണ്ടോ മൂ​ന്നോ ആം​ഗ​ങ്ങൾ മാ​ത്ര​മു​ള്ള കു​ടും​ബ​ത്തി​നു് ആറും ഏഴും നി​ല​ക​ളു​ള്ള മാ​ളി​ക​ക​ളി​വി​ടെ​യു​ണ്ടു്. പല മു​റി​ക​ളും വർ​ഷ​ങ്ങ​ളാ​യി തു​റ​ക്കാ​തെ കി​ട​ക്കു​ന്നു. ഉപ​യോ​ഗി​ക്കാൻ ആളി​ല്ലാ​ത്ത​തു​കൊ​ണ്ടു് വി​ഭ​വ​ങ്ങൾ ഇവിടെ തു​രു​മ്പു​പി​ടി​ച്ചു പോ​കു​ന്നു! നീയും ഞാനും നമ്മെ​പ്പോ​ലു​ള്ള ആയി​ര​ങ്ങ​ളും കു​തി​ര​പ്പ​ന്തി​യിൽ പാ​തി​പ്പ​ട്ടി​ണി​യു​മാ​യി കഴി​യു​ന്നു. മു​ഖ​പ്ര​സം​ഗ​ത്തി​ലെ വാ​ച​ക​മ​ടി​ച്ച് ശു​ദ്ധ​രിൽ ശു​ദ്ധ​രാ​യി ജീ​വി​യ്ക്കു​ന്നു! ഇം​പാ​ല​ക​ളും ബെൻ​സും സ്വ​പ്നം കാ​ണു​ന്നു!”

“നാം ജീ​വി​യ്ക്കു​ന്ന​തും സു​ഖി​യ്ക്കു​ന്ന​തും സ്വ​പ്ന​ത്തി​ലാ​ണു്, സ്വ​പ്ന​ത്തിൽ മാ​ത്ര​മാ​ണു്.”

“നമ്മെ​പ്പോ​ലെ പലരും.”

“പത്രം വന്നി​ല്ലേ?”

കണ്ണൻ​കു​ട്ടി​മേ​നോൻ പി​റ​കിൽ​നി​ന്നു് വി​ളി​ച്ചു ചോ​ദി​ച്ചു.

“ഇല്ല.” ജയ​കൃ​ഷ്ണൻ മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞു.

‘സിം​ഹ​ഗർ​ജ്ജ​നം’മാ​ത്ര​മ​ല്ല, പ്ര​ഭാത പത്ര​ങ്ങ​ളൊ​ന്നും പു​റ​ത്തു വന്നി​ല്ല. വി​ദ്യു​ച്ഛ​ക്തി കേ​ര​ള​ത്തിൽ അപ്പോ​ഴും കള്ള​പ്പ​ശു​വെ​പ്പോ​ലെ പാലു് ചു​ര​ത്താ​തെ നി​ല്പാ​ണു്. നഗ​ര​വാ​സി​കൾ കഠി​ന​മായ വാർ​ത്താ​ദാ​ഹം​കൊ​ണ്ടു് മരി​ച്ചു വീ​ഴാ​റാ​യി.

പത്തു മണി!

സം​ഗ​തി​ക​ളാ​കെ മാ​റു​ന്നു. വി​ദ്യു​ച്ഛ​ക്തി​യി​ല്ലാ​ത്ത​തു​കൊ​ണ്ടു് വ്യ​വ​സാ​യ​ശാ​ല​കൾ പ്ര​വർ​ത്തി​ക്കു​ന്നി​ല്ല തൊ​ഴി​ലാ​ളി​കൾ കൂ​ട്ടം ചേർ​ന്നു​നി​ന്നു് മു​ദ്രാ​വാ​ക്യം മു​ഴ​ക്കി. അതു കേ​ട്ടു് മു​ത​ലാ​ളി​മാർ ഫോൺ വെ​ച്ചു് വി​ദ്യു​ച്ഛ​ക്തി കേ​ന്ദ്ര​ത്തി​ലേ​ക്കു് തെ​റി​പ്പാ​ട്ടു് വി​ക്ഷേ​പി​ച്ചു. കേ​ന്ദ്ര​ത്തിൽ ആരും അതു കേ​ട്ടി​ല്ല. അവി​ടെ​യു​ള്ള​വർ അനേ​ക​കാ​ല​മാ​യി പണി​മു​ട​ക്കി തെ​രു​വി​ലൂ​ടെ മു​ദ്രാ​വാ​ക്യ​വും മു​ഴ​ക്കി അല​യു​ക​യാ​ണു്.

പതി​നൊ​ന്നു മണി!

അവ​സാ​നം കള്ള​പ്പ​ശു പാലു ചു​ര​ത്തി. വ്യ​വ​സാ​യ​ത്തി​ന്റെ കണ്ണു​ക​ണ്ട പത്ര​മു​ത​ലാ​ളി​മാ​രിൽ ചിലർ ഉച്ച​യ്ക്കു മു​മ്പു് പ്ര​ത്യേക പതി​പ്പ് അടി​ച്ചി​റ​ക്കി.

“വെ​ട്ടി​ക്കൊല”

“കു​ത്തി​ക്കൊല”

“തട്ടി​പ്പ​റി”

പത്രം വിൽ​ക്കു​ന്ന പി​ള്ള​രു​ടെ ആർ​പ്പു​വി​ളി. ജനം ഓടി​ക്കൂ​ടി പത്രം തട്ടി​പ്പ​റി​ച്ചു് വാ​യി​ച്ചു.

അതെ, സംഗതി ശരി​യാ​ണ്. നാലു് ഭവ​ന​ഭേ​ദ​നം, ഒരു കു​ത്തി​ക്കൊല, കു​റേ​യേ​റേ ചി​ല്ല​റ​ക്ക​ള​വു​കൾ! മഹാ​ന​ഗ​രം കണ്ണു പൂ​ട്ടി​യ​പ്പോൾ ഇത്ര​യും സം​ഭ​വി​ച്ചു.

അത്ഭു​തം, ഭയം, അമർഷം!

നഗ​ര​ജീ​വി​തം സു​ര​ക്ഷി​ത​മ​ല്ലെ​ന്നു് എല്ലാ​വ​രും ഉറ​ക്കെ പറ​ഞ്ഞു.

വൈ​കു​ന്നേ​ര​മാ​യ​പ്പോൾ മഹാ​ന​ഗ​രം ഇളകി മറി​ഞ്ഞു. നാനാ പാർ​ട്ടി​ക്കാർ അഭി​പ്രാ​യ​വ്യ​ത്യാ​സം മറ​ന്നു് ഒത്തു​കൂ​ടി​യ​പ്പോൾ വലി​യൊ​രു ജാഥ രൂപം പൂ​ണ്ടു. നേ​താ​ക്ക​ന്മാർ രാ​ഷ്ട്രീ​യ​ശ​ത്രുത മാ​റ്റി​വെ​ച്ചു്, സ്നേ​ഹി​ച്ചു് കൈ കോർ​ത്തു​പി​ടി​ച്ചു് ജാ​ഥ​യ്ക്കു് നേ​തൃ​ത്വം നൽകി.

കമ്പി​നു് കമ്പി​നു് കു​ട്ടി​നേ​താ​ക്ക​ന്മാർ നി​ന്നു് മു​ദ്രാ​വാ​ക്യം ചൊ​ല്ലി​ക്കൊ​ടു​ത്തു.

“ഇക്ക​ളി വേ​ണ്ടാ സർ​ക്കാ​രേ,
തീ​ക്ക​ളി വെ​ണ്ടാ സർ​ക്കാ​രേ,
പാതിര നേരം നഗരം വീണു-
കി​ട​ന്നു മയ​ങ്ങി​യു​റ​ങ്ങു​മ്പോൾ
വെ​ട്ടി​ക്കൊ​ല​യോ സർ​ക്കാ​രേ,
തട്ടി​പ്പ​റി​യോ സർ​ക്കാ​രേ?”

സർ​ക്കാ​രി​ന്റെ കണ്ണിൽ​നി​ന്നു മല​ഞ്ചോ​ല​പോ​ലെ വെ​ള്ളം കു​ത്തി​യൊ​ലി​ച്ചു. സർ​ക്കാർ തേ​ങ്ങി​ത്തേ​ങ്ങി​ക്ക​ര​ഞ്ഞു. കാരണം, സർ​ക്കാ​രി​നു വെ​ട്ടി​ക്കൊ​ല​യോ തട്ടി​പ്പ​റി​യോ ഒന്നും അറി​ഞ്ഞു​കൂ​ടാ​യി​രു​ന്നു. സർ​ക്കാ​രി​ന്റെ പേരും പറ​ഞ്ഞു് വല്ല​വ​രും അതു ചെ​യ്യു​ന്നു​ണ്ടോ എന്നും അറി​ഞ്ഞു​കൂ​ടാ​യി​രു​ന്നു. പാവം, സർ​ക്കാർ!

ജാഥ. മഹാ​ന​ഗ​ര​ത്തി​ലെ പ്ര​ധാന വീ​ഥി​കൾ ചു​റ്റി. എല്ലാ പോ​ലീ​സ് സ്റ്റേ​ഷ​ന്റെ മു​മ്പി​ലും പ്ര​ക​ട​നം നട​ത്തി.

അപ്പോൾ ലോ​ക്ക​പ്പു​മു​റി​യു​ടെ ഇരു​മ്പു​വാ​തി​ലിൽ തല​ത​ല്ലി ഉച്ച​ത്തി​ലു​ച്ച​ത്തിൽ കു​ഞ്ചു​ണ്ണി നി​ല​വി​ളി​ച്ചു. ഒരു വലിയ നഷ്ടം സം​ഭ​വി​ച്ച​തി​ന്റെ പേരിൽ. അങ്ങി​നെ​യൊ​രു ജാഥ കു​ഞ്ചു​ണ്ണി​യെ​ക്കൂ​ടാ​തെ അടു​ത്ത​കാ​ല​ത്തൊ​ന്നും മഹാ​ന​ഗ​ര​ത്തിൽ രൂപം പൂ​ണ്ടി​ട്ടി​ല്ല. ഏതു പാർ​ട്ടി ജാ​ഥ​ന​യി​ച്ചാ​ലും കു​ഞ്ചു​ണ്ണി അതി​ലു​ണ്ടാ​വും! ഈ പാർ​ട്ടി​ക​ളി​ലെ​ന്തി​രി​യ്ക്കു​ന്നു എന്നാ​ണു് കു​ഞ്ചു​ണ്ണി​യു​ടെ ചോ​ദ്യം. ഒരു പാർ​ട്ടി​യി​ലും വി​ശ്വാ​സ​മോ അവി​ശ്വാ​സ​മോ ഇല്ല. കു​ഞ്ചു​ണ്ണി​യു​ടെ മു​ദ്രാ​വാ​ക്യം വിളി കൊ​ല​വി​ളി​പോ​ലെ ദി​ഗ​ന്തം ഞെ​ട്ടി​ച്ചി​രു​ന്നു. കു​ഞ്ചു​ണ്ണി ഓർ​ത്തോർ​ത്തു വാ​വി​ട്ടു കര​ഞ്ഞു.

കു​ഞ്ചു​ണ്ണി​യു​ടെ കര​ച്ചി​ലി​ന്നു മു​മ്പിൽ സർ​ക്കാ​രി​ന്റെ കര​ച്ചിൽ നി​ഷ്പ്ര​ഭം.

ജഥ നയി​ച്ച നേ​താ​ക്ക​ന്മാർ ഉയർ​ന്ന ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്മാ​രെ​ക്ക​ണ്ടു നി​വേ​ദ​നം നട​ത്തി.

കു​റ്റ​വാ​ളി​ക​ളെ അടി​യ​ന്ത​ര​മാ​യി കണ്ടു​പി​ടി​യ്ക്ക​ണം. മാ​തൃ​കാ​പ​ര​മാ​യി ശി​ക്ഷി​യ്ക്ക​ണം. കു​റ്റ​വാ​സന എന്നെ​ന്നേ​യ്ക്കു​മാ​യി നശി​പ്പി​യ്ക്ക​ണം. മഹാ​ന​ഗ​ര​ത്തെ രക്ഷി​യ്ക്ക​ണം.

അല്ലെ​ങ്കിൽ… താ​ക്കീ​തു്.

ധർണ, ഘരാവോ, കൂ​ട്ട​പ്പി​ക്ക​റ്റി​ങ്ങു്, നി​രാ​ഹാ​ര​സ​ത്യാ​ഗ്ര​ഹം, ഹരാ​കി​രി, ആത്മാ​ഹു​തി!

സന്ധ്യ​യ്ക്കു കട​പ്പു​റ​ത്തു വമ്പി​ച്ച പൊ​തു​യോ​ഗം. നേ​താ​ക്ക​ന്മാ​രു​ടെ ഉജ്ജ്വ​ല​പ്ര​സം​ഗം മൈ​ക്രോ​ഫോൺ ആദ​ര​വോ​ടെ എറ്റു​വാ​ങ്ങി ഉച്ച​ഭാ​ഷി​ണി​യ്ക്കു കൊ​ടു​ത്തു. ഉച്ച​ഭാ​ഷി​ണി​യ​തു് ശ്ര​ദ്ധാ​ലു​ക്ക​ളായ ശ്രോ​താ​ക്ക​ളു​ടേ​യും വീ​ടു​ക​ളിൽ അട​ച്ചു കി​ട​ന്നു മര​ണ​സ​ഞ്ചാ​രം കൊ​ള്ളു​ന്ന​വ​രു​ടേ​യും കാ​തു​ക​ളിൽ പെ​രു​പ്പി​ച്ചെ​ത്തി​ച്ചു​കൊ​ടു​ത്തു.

നി​വേ​ദ​ന​പ​ത്രി​ക​യി​ലെ കാ​ര്യ​ങ്ങൾ വാ​യി​ച്ചു കേ​ട്ട​പ്പോൾ സദ​സ്സ് ഹർ​ഷ​പു​ള​കം കൊ​ണ്ടു. ‘ഹരാ​കാ​ി​രി’യ്ക്കാ​വ​ശ്യ​മായ കഠാ​രി​യും ആത്മാ​ഹു​തി​യ്ക്കാ​വ​ശ്യ​മായ പെ​ട്രോ​ളും തീ​പ്പെ​ട്ടി​യും സം​ഭാ​വന ചെ​യ്യാ​മെ​ന്നു് ഉദാ​ര​മ​തി​ക​ളായ ഏതാ​നും നഗ​ര​വാ​സി​കൾ എഴു​ന്നേ​റ്റു നി​ന്നു് പ്ര​ഖ്യാ​പി​ച്ച​പ്പോൾ സദ​സ്സ​വർ​ക്കു മു​ക്ത​ക​ണ്ഠം ‘ജേ’വി​ളി​ച്ചു. സി​ന്ദാ​ബാ​ദും!

അന്ത​രീ​ക്ഷം പ്ര​ക്ഷു​ബ്ധം!

ഉയർ​ന്ന ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്മാർ ടെ​ലി​ഫോ​ണി​ലൂ​ടെ വി​കാ​രം കൈ​മാ​റി. നിർ​ദ്ദേ​ശം കൈ​മാ​റി.

അശ്വ​ഹൃ​ദ​യം ശോ​ക​മൂ​ക​മാ​ണു്. ആരും ഒന്നും സം​സാ​രി​ക്കു​ന്നി​ല്ല. വൈ​കു​ന്നേ​ര​ത്തെ ജാ​ഥ​യി​ലും പൊ​തു​യോ​ഗ​ത്തി​ലും കു​ഞ്ചു​ണ്ണി​യെ കാ​ണാ​ഞ്ഞ​തു് അമ്പ​ര​പ്പി​ന്നു് കാ​ര​ണ​മാ​യി​രി​ക്കു​ന്നു.

പീ​റ്റർ ആപ്പീ​സ് വി​ട്ടു വരു​മ്പോ​ഴാ​ണു് ജാഥ കണ്ട​തു്. ജയ​കൃ​ഷ്ണൻ റെ​യിൽ​വേ പാ​ല​ത്തി​ലി​രു​ന്നു കാ​റ്റു കൊ​ള്ളു​മ്പോ​ഴാ​ണു് അതി​ന​ടി​യി​ലൂ​ടെ ജാഥ കട​ന്നു​പോ​യ​തു്. കണ്ണൻ​കു​ട്ടി​മേ​നോൻ അശ്വ​ഹൃ​ദ​യ​ത്തി​ന്റെ പടി​ക്കൽ​നി​ന്നു് നല്ല​പോ​ലെ സൂ​ക്ഷി​ച്ചി​രു​ന്നു. എട്ടു​മ​ണി​ക്കു് പൊ​തു​യോ​ഗം കഴി​ഞ്ഞു് തി​രി​ച്ചെ​ത്തിയ മു​കു​ന്ദ​ന്റെ റി​പ്പോർ​ട്ട് പ്ര​കാ​രം കു​ഞ്ചു​ണ്ണി കട​പ്പു​റ​ത്തു​മി​ല്ല. എല്ലാ​വ​രും ഒത്തു​ചേർ​ന്ന​പ്പോൾ ഒന്നും മി​ണ്ടാ​തെ​യി​രു​ന്നു കു​ഞ്ചു​ണ്ണി​യെ​പ്പ​റ്റി ആലോ​ചി​ച്ചു.

“ഒരു രാവു കഴി​ഞ്ഞു് മറ്റൊ​രു രാവു് തു​ട​ങ്ങു​ന്നു.”.

കണ്ണൻ​കു​ട്ടി​മേ​നോ​നാ​ണു് മൗ​ന​ത്തി​ന്റെ തു​ന്നു പൊ​ട്ടി​ച്ച​തു്.

“മഹാ​ന​ഗ​ര​ത്തി​ലി​ല്ല, തീർ​ച്ച”

കൃ​ഷ്ണൻ​കു​ട്ടി അഭി​പ്രാ​യ​പ്പെ​ട്ടു.

“ഉണ്ടെ​ങ്കിൽ ജാ​ഥ​യിൽ കാണും.”

എല്ലാ​വ​രും ആ അഭി​പ്രാ​യം ശരി​വെ​ച്ചു, മു​ക​ന്ദ​നൊ​ഴി​ച്ചു്.

“വല്ല അപ​ക​ട​വും പറ്റി​യോ?”

അതാ​ണു് മു​കു​ന്ദ​ന്റെ സംശയം.

വീ​ണ്ടും മൗനം.

അപകടം പറ്റാൻ വള​രെ​യേ​റെ സാ​ദ്ധ്യ​ത​യു​ണ്ടു്. ‘സിം​ഹ​ഗർ​ജ്ജന’ത്തി​ലെ ഗസ്റ്റ​പ്പോ ജോലി തീ​കൊ​ണ്ടു​ള്ള കളി​യാ​ണ്. എല്ലാ​വ​രും കു​ഞ്ചു​ണ്ണി​ക്കു പറ്റാ​നി​ട​യു​ള്ള അപ​ക​ട​ത്തെ​പ്പ​റ്റി ആലോ​ചി​ച്ചു.

മൗനം നീ​ണ്ടു​പോ​കു​ന്നു…

“പങ്ക​ജ​ക്ക​ണ്ണ​നെ കാണാഞ്ഞെനിക്കുള്ളിൽ-​
സങ്ക​ട​മാ​കു​ന്നു നാ​രാ​യണ!”

അയൽ​വീ​ട്ടി​ലെ​വി​ടെ​യോ ഒരു കു​ട്ടി സന്ധ്യാ​നാ​മം ചൊ​ല്ലു​ന്നു.

ഉണ്ണി​ക്കൃ​ഷ്ണൻ പശു​ക്ക​ളെ മേ​ക്കാൻ പോ​യി​ട്ട് തി​രി​ച്ചു​വ​ന്നി​ട്ടി​ല്ല. നേരം സന്ധ്യ​യാ​യി. യശോ​ദ​യു​ടെ പരി​ഭ്രാ​ന്ത​മായ മന​സ്സ് പലതും ആലോ​ചി​യ്ക്കു​ന്നു.

“പാൽ വെണ്ണ കക്കു​മ്പോ​ളാ​ച്ചി​മാ​രാ​രാ​നും
കാൽകൈ പൊ​ളി​ച്ചാ​യോ നാ​രാ​യണ”.

കണ്ണൻ​കു​ട്ടി മേ​നോ​ന്റെ മന​സ്സി​പ്പോൾ യശോ​ദ​യു​ടെ മന​സ്സാ​ണു്, പരി​ഭ്രാ​ന്തം. പല രീ​തി​യി​ലും സ്വ​ഭാ​വ​ത്തി​ലു​മു​ള്ള അപ​ക​ട​ങ്ങ​ളോ​രോ​ന്നും മന​സ്സിൽ ചി​ത്ര​പ്പെ​ടു​ത്തു​ന്ന​തി​നി​ട​യിൽ കണ്ണൻ​കു​ട്ടി​മേ​നോൻ ചോ​ദി​ച്ചു:

“ഇന്ന​ലെ രാ​ത്രി മഹാ​ന​ഗ​ര​ത്തിൽ വല്ല കൊ​ല​പാ​ത​വും നട​ന്നോ?”

അനാ​വ​ശ്യ​മായ ചോ​ദ്യം. ഒരു കു​ത്തി​ക്കൊ​ല​യു​ടെ പേ​രി​ലാ​ണു് ജാ​ഥ​യും പൊ​തു​യോ​ഗ​വും നട​ന്ന​തു്. എല്ലാം അറി​ഞ്ഞു​കൊ​ണ്ട് പി​ന്നേ​യും കൊ​ല​പാ​ത​ക​ത്തെ​പ്പ​റ്റി ചോ​ദി​യ്ക്കു​ന്നു. ആരും ഒന്നും മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞി​ല്ല. അല്പം കഴി​ഞ്ഞു്, കൃ​ഷ്ണൻ​കു​ട്ടി പു​തി​യൊ​രു വസ്തുത വെ​ളി​ക്കു കൊ​ണ്ടു​വ​ന്നു.

“കട​പ്പു​റ​ത്തെ പാ​ര​പ്പ​റ്റിൽ ഒര​നാ​ഥ​ശ​വ​മു​ണ്ടെ​ന്നു കേ​ട്ടു.”

“നീ കണ്ടോ ശവം?”

കണ്ണൻ​കു​ട്ടി മേ​നോ​ന്റെ ജി​ജ്ഞാസ വർ​ദ്ധി​ച്ചു.

“ഇല്ല.”

“ആരും കണ്ടി​ല്ലേ?”

ജി​ജ്ഞാസ കൂ​ട്ടു​ക​യാ​ണു്. ആരും കണ്ടി​ല്ലെ​ന്നാ​യ​പ്പോൾ എല്ലാ​വ​രും അനാഥ ശവ​ത്തെ​പ്പ​റ്റി ആലോ​ചി​ച്ചു. അനാ​ഥ​ശ​വ​ത്തെ​പ്പ​റ്റി ആലോ​ചി​ച്ചു മി​ണ്ടാ​തി​രി​യ്ക്കു​മ്പോൾ നി​ര​ത്തി​ലെ ഇരു​ട്ടിൽ​നി​ന്നൊ​രു ശബ്ദം

“അങ്ങോ​ട്ടു വരാമോ?”

അഞ്ചു​പേ​രും ഞെ​ട്ടി പര​സ്പ​രം മി​ഴി​ച്ചു നോ​ക്കി എന്തു​ത്ത​രം പറയണം. അന്തി​യു​റ​ങ്ങാൻ ഇട​വും​തേ​ടി വരു​ന്ന വല്ല ദ്രോ​ഹി​ക​ളു​മാ​യി​രി​യ്ക്കു​മോ? മഹാ​ന​ഗ​ര​ത്തിൽ അന്തി​ത്താ​വ​ള​ത്തി​നു​വേ​ണ്ടി അല​ഞ്ഞു തി​ര​യു​ന്ന ആയി​ര​ങ്ങ​ളും പതി​നാ​യി​ര​ങ്ങ​ളു​മു​ണ്ടു്. ദ്രോ​ഹി. നി​ര​ത്തി​ലെ ശബ്ദം അല്പം​കൂ​ടി ഉച്ച​ത്തി​ലാ​വു​ന്നു.

“അങ്ങോ​ട്ടു വരാമോ?”

അഞ്ചു​പേ​രും മി​ണ്ടി​യി​ല്ല. നി​മി​ഷ​ങ്ങൾ​ക്കു​ശേ​ഷം വാ​തിൽ​പ്പ​ടി കട​ന്നു് നൃ​ത്ത​നാ​ട​ക​ത്തി​ലെ ഒരു കഥാ​പാ​ത്രം പ്ര​വേ​ശി​യ്ക്കു​ന്നു.

കഴു​ത്തോ​ളം നീ​ണ്ടി​റ​ങ്ങിയ മുടി പി​റ​കി​ലേ​ക്കു ചീ​കി​വെ​ച്ചി​രി​യ്ക്കു​ന്നു. കണ്ണെ​ഴു​ത്തും കു​ങ്കു​മ​പ്പൊ​ട്ടു​മു​ണ്ടു്. കാതിൽ വെ​ള്ള​ക്ക​ല്ലു വെച്ച കമ്മൽ, കഴു​ത്തിൽ സ്വർ​ണ്ണ​മാല. സിൽ​ക്കി​ന്റെ ജു​ബ്ബ​യും കസ​വു​കര ദോ​ത്തി​യും.

പതു​ക്കെ അടി​വെ​ച്ച​ടി​വെ​ച്ച് മു​മ്പോ​ട്ടു വന്നു പു​രി​കം ചു​ളി​ച്ച്, കണ്ണു​കൾ പാ​തി​യ​ട​ച്ചു്, മു​ഖ​ത്തു ശാ​ന്ത​ര​സം വി​ള​യി​ച്ചു്, കൈ​കൂ​പ്പി മധു​ര​മാ​യി തൊ​ഴു​തു​വ​ന്ദ​നം പറ​യു​ന്നു:

“നമ​സ്കാ​രം.”

Colophon

Title: Ashwahridayam (ml: അശ്വ​ഹൃ​ദ​യം).

Author(s): Thikkodiyan.

First publication details: Navakerala Co-op. Publishing House; Kozhikode, Kerala; 1; 1969.

Deafult language: ml, Malayalam.

Keywords: Novel, Thikkodiyan, തി​ക്കോ​ടി​യൻ, അശ്വ​ഹൃ​ദ​യം, Open Access Publishing, Malayalam, Sayahna Foundation, Free Software, XML.

Digital Publisher: Sayahna Foundation; JWRA 34, Jagthy; Trivandrum 695014; India.

Date: October 31, 2022.

Credits: The text of the original item is copyrighted to the author/inheritors. The text encoding and editorial notes were created and​/or prepared by the Sayahna Foundation and are licensed under a Creative Commons Attribution By ShareAlike 4​.0 International License (CC BY-SA 4​.0). Any reuse of the material should credit the Sayahna Foundation and must be shared under the same terms.

Cover: Conquest of the Mountain, an oil on cotton painting by Paul Klee (1879–1940). The image is taken from Wikimedia Commons and is gratefully acknowledged.

Production history: Data entry: Staffers at River Valley; Typesetter: CVR; Digitizer: PK Ashok; Encoding: CVR.

Production notes: The entire document processing has been done in a computer running GNU/Linux operating system and TeX and friends. The PDF has been generated using XeLaTeX from TeXLive distribution 2021 using Ithal (ഇതൾ), an online framework for text formatting. The TEI (P5) encoded XML has been generated from the same LaTeX sources using LuaLaTeX. HTML version has been generated from XML using XSLT stylesheet (sfn-​tei-html.xsl) developed by CV Radhakrkishnan.

Fonts: The basefont used in PDF and HTML versions is RIT Rachana authored by KH Hussain, et al., and maintained by the Rachana Institute of Typography. The font used for Latin script is Linux Libertine developed by Phillip Poll.

Web site: Maintained by KV Rajeesh.

Download document sources in TEI encoded XML format.

Download PDF.