SFNസാ­യാ­ഹ്ന ഫൌ­ണ്ടേ­ഷൻ
സാ­ഹി­ത്യ­വാ­ര­ഫ­ലം
എം കൃ­ഷ്ണൻ നായർ
(മ­ല­യാ­ള­നാ­ടു വാരിക, 1971-03-24-ൽ പ്ര­സി­ദ്ധീ­ക­രി­ച്ച­തു്)

ഹൃ­ദ­യം­വേ­റെ, ര­ക്താ­ശ­യം­വേ­റെ
images/JoseOrtegayGasset.jpg
ഹോസ് ഒർ­ദ്ദി­ഗ ഇ ഗാ­സ­റ്റ്

“ച­ന്ദ്ര­നു­ദി­ച്ചു: ഇ­രു­ട്ട­ക­ന്നു; ലോ­ക­മാ­കെ നി­ലാ­വിൽ മു­ങ്ങി!” ഈ രീ­തി­യിൽ ആ­രെ­ങ്കി­ലും പ­റ­ഞ്ഞു­വെ­ന്നി­രി­ക്ക­ട്ടെ ന­മു­ക്കു കാ­ര്യം മ­ന­സ്സി­ലാ­യി, ഒ­ട്ടൊ­ക്കെ ആ­ഹ്ലാ­ദ­വും ഉ­ണ്ടാ­കു­ന്നു. ര­ണ്ടു­ത­ര­ത്തി­ലാ­ണു് ആ­ഹ്ലാ­ദം ജ­നി­ക്കു­ക, പ­റ­യു­ന്ന­തി­ന്റെ അർ­ത്ഥം മ­ന­സ്സി­ലാ­ക്കു­ന്ന­തു­കൊ­ണ്ടു ന­മു­ക്കു് സ­ന്തോ­ഷം. നി­ലാ­വിൽ മു­ങ്ങി­ലോ­കം നി­ല്ക്കു­ന്ന­തി­ന്റെ ചി­ത്രം മ­ന­സ്സിൽ അ­ങ്കു­രി­ക്കു­ന്ന­തു­കൊ­ണ്ടു് സ­ന്തോ­ഷം. എ­ന്നാൽ ഇ­ന്ന­ത്തെ രീ­തി­യിൽ ഇ­തൊ­ന്നു­മ­ല്ല, മ­നു­ഷ്യ­നു് മ­ന­സ്സി­ലാ­കു­ന്ന രീ­തി­യിൽ എ­ന്തു­പ­റ­ഞ്ഞാ­ലും അതിനു ഭം­ഗി­യി­ല്ല ന­വീ­ന­ത­യി­ല്ല എ­ന്നാ­ണു് ചി­ല­രു­ടെ വി­ചാ­രം. അവർ ഈ ആശയം ആ­വി­ഷ്ക­രി­ക്കു­ന്ന­തു് ഇ­ങ്ങ­നെ­യാ­യി­രി­ക്കും: “ക­ടു­പ്പം­കൂ­ടി­യ കട്ടൻ കാ­പ്പി­യിൽ ച­ന്ദ്ര­ശേ­ഖ­രൻ­നാ­യർ പാ­ലോ­ഴി­ച്ചു് വെ­ളു­പ്പു­നി­റം വ­രു­ത്തി.” പാ­വ­പ്പെ­ട്ട വാ­യ­ന­ക്കാർ വി­ചാ­രി­ക്കു­ന്നു­ണ്ടാ­വും ച­ന്ദ്ര­ശേ­ഖ­രൻ നാ­യ­രെ­ന്ന മ­നു­ഷ്യൻ കാ­ച്ചി­യ പാലു് കാ­പ്പി­യി­ലൊ­ഴി­ച്ചു് ആർ­ക്കോ കു­ടി­ക്കാൻ പാ­ക­ത്തിൽ ത­യ്യാ­റാ­ക്കി­വ­ച്ചു­വെ­ന്നു”. സം­സ്കൃ­ത­മ­റി­യാ­മെ­ന്നു ഭാ­വി­ക്കു­ക­യും യ­ഥാർ­ത്ഥ­ത്തിൽ അതു് അ­റി­യാൻ പാ­ടി­ല്ലാ­തി­രി­ക്കു­ക­യും ചെ­യ്യു­ന്ന­വ­രു­ടെ ഭാ­ഷ­യിൽ പ­റ­ഞ്ഞാൽ “പ്രമാ ജടില!” ഇവിടെ ച­ന്ദ്ര­ശേ­ഖ­രൻ­നാ­യ­രു­മി­ല്ല. കട്ടൻ കാ­പ്പി­യു­മി­ല്ല, പാ­ലു­മി­ല്ല. പി­ന്നെ­ന്താ­ണു്? കട്ടൻ കാ­പ്പി­യെ­ന്നു പ­റ­ഞ്ഞാൽ കൂ­രി­രു­ട്ടു് എ­ന്നർ­ത്ഥം. പാ­ലൊ­ഴി­ച്ചു വെ­ളു­പ്പു­നി­റം വ­രു­ത്തി­യെ­ന്നു പ­റ­ഞ്ഞാൽ നി­ലാ­വു് പ­ര­ന്ന­പ്പോൾ ഇ­രു­ട്ടു­മാ­റി­യെ­ന്നും നാം മ­ന­സ്സി­ലാ­ക്കി­ക്കൊ­ള്ള­ണം. ച­ന്ദ്ര­ശേ­ഖ­രൻ­നാ­യർ ആ­കാ­ശ­ത്തിൽ പ­രി­ല­സി­ക്കു­ന്ന ച­ന്ദ്രൻ­ത­ന്നെ. ഇ­മ്മാ­തി­രി പ്ര­യോ­ഗ­ങ്ങൾ അ­ധി­ക­വും ക­വി­ത­യി­ലാ­ണു­ള്ള­തു്. ഏതു് മ­ര­മ­ണ്ട­നും ഈ രീ­തി­യിൽ എ­ഴു­താ­മെ­ന്ന­തു് ആ­ധു­നി­കർ മ­റ­ന്നു­പോ­കു­ന്നു. മ­റ­ന്നി­ട്ടു് ഇ­തൊ­ക്കെ ഭാ­വ­ന­യാ­ണെ­ന്നു് അവർ ഉ­ദ്ഘോ­ഷി­ക്കു­ക­യും ചെ­യ്യു­ന്നു. ഒ­രു­കാ­ര്യം സ­മ്മ­തി­ക്ക­ണം, ഈ നൂ­ത­ന­ക­ല്പ­ന­കൾ ചി­രി­ക്കാ­നു­ള്ള വ­ക­യെ­ങ്കി­ലും ന­മു­ക്കു നൽ­ക­ന്നു­ണ്ടു്. ഗ­ദ്യ­കാ­ര­ന്മാ­രു­ടെ രീതി ഇതല്ല. തി­ക­ച്ചും അർ­ത്ഥ­ര­ഹി­ത­ങ്ങ­ളാ­യി കുറേ വാ­ക്യ­ങ്ങൾ എ­ഴു­തു­ക എ­ന്ന­തിൽ­ക്ക­വി­ഞ്ഞു അ­വർ­ക്കു മ­റ്റൊ­രു ല­ക്ഷ്യ­വു­മി­ല്ല. ഉ­ദാ­ഹ­ര­ണം വേ­ണ­മെ­ന്നു­ണ്ടെ­ങ്കിൽ ചി­ത്ര­കാർ­ത്തി­ക­യു­ടെ 32-ാം ല­ക്ക­ത്തിൽ ശ്രീ. കെ. ഏ. ജോസ് എ­ഴു­തി­യ “ത­ട­വ­റ­കൾ” എന്ന കഥ നോ­ക്കി­യാൽ മതി. എ­ന്തൊ­ക്കെ­യോ അ­ദ്ദേ­ഹം പ­റ­യു­ന്നു. അ­ങ്ങ­നെ അർ­ത്ഥ­ശൂ­ന്യ­മാ­യി, ബ­ന്ധ­ര­ഹി­ത­മാ­യി എ­ഴു­തു­ന്ന­തി­ലാ­ണു് ക­ല­യി­രി­ക്കു­ന്ന­തെ­ന്നു് അ­ദ്ദേ­ഹം തെ­റ്റി­ദ്ധ­രി­ക്കു­ന്നു. ഈ വി­ധ­ത്തിൽ എ­ഴു­തു­ന്ന­തു­കൊ­ണ്ടു് അ­നു­വാ­ച­ക­ന്റെ വെ­റു­പ്പു­കൂ­ടി ക­ഥാ­കാ­രൻ നേ­ടു­ന്നു­ണ്ടു്. “ഞാൻ നി­ങ്ങ­ളു­ടെ കഥ വാ­യി­ച്ചു. എ­നി­ക്കു് അതിലെ ഓരോ വാ­ക്യ­വും മ­ന­സ്സി­ലാ­യി. നി­ങ്ങ­ളു­ടെ കഥ വെറും ച­വ­റാ­ണു് ” എ­ന്നു് ഉ­ദ്ഘോ­ഷി­ക്കു­ന്ന നി­രൂ­പ­ക­നു് അ­ല്ലെ­ങ്കിൽ അ­നു­വാ­ച­ക­നു് വി­ജ­യോ­ന്മ­ത്ത­ന്റെ മ­ട്ടാ­ണു്. വിജയം നേ­ടി­യ­വർ പ­രാ­ജി­ത­രെ വെ­റു­ക്കു­ക­യി­ല്ല. നേരേ മ­റി­ച്ചാ­ണു് ദുർ­ഗ്ര­ഹ­ത സൃ­ഷ്ടി­ക്കു­ന്ന­വ­രോ­ടു് അ­നു­വാ­ച­കർ­ക്കു­ള്ള മാ­ന­സി­ക­നി­ല. കഥ മ­ന­സ്സി­ലാ­കാ­ത്ത­തു­കൊ­ണ്ടു് ക­ഥാ­കാ­രൻ ത­ങ്ങ­ളെ അ­വ­ഗ­ണി­ക്കു­ന്നു എ­ന്നൊ­രു തോ­ന്നൽ അ­വർ­ക്കു­ണ്ടാ­കു­ന്നു. ആ തോ­ന്നൽ വി­ദ്വേ­ഷ­മാ­യി മാറും. ഹോസ് ഒർ­ദ്ദി­ഗ ഇ ഗാ­സ­റ്റ് എന്ന സ്പാ­നി­ഷ് ചി­ന്ത­കൻ Dehumanization of Art എന്ന പ്ര­ബ­ന്ധ­ത്തിൽ ഈ രീ­തി­യിൽ­ത­ന്നെ അ­ഭി­പ്രാ­യ­പ്പെ­ട്ടി­ട്ടു­ണ്ടെ­ന്നാ­ണു് എന്റെ ഓർമ്മ… നീ­ല­ത്ത­റ­യിൽ നി­ന്നു ച­ന്ദ്ര­ശേ­ഖ­രൻ­നാ­യർ ഒ­ഴു­ക്കു­ന്ന പാൽ­കാ­പ്പി എന്റെ വീ­ട്ടി­ലെ ജ­ന്നൽ­ക്ക­മ്പി­ക­ളു­ടെ ഇ­ട­യി­ലൂ­ടെ ഒ­ഴു­കി­വ­ന്നു് മേ­ശ­പ്പു­റ­ത്തു് വ്യാ­പി­ക്കു­ന്നു. അ­ടു­ക്ക­ള­യിൽ തീ­യാ­കു­ന്ന ദുഃ­ഖ­ത്തി­ന്റെ മു­ക­ളിൽ മൂ­ക­ത­യാ­കു­ന്ന ക­രി­ക്ക­ല­മി­രി­ക്കു­ന്നു. അ­തി­നു­ള്ളിൽ ആ­ഗ്ര­ഹ­മാ­കു­ന്ന കഞ്ഞി വെ­ട്ടി­വെ­ട്ടി തി­ള­യ്ക്കു­ന്നു. ഹാ! എന്റെ ഭാവന എത്ര ഉ­ജ്ജ്വ­ലം! ജോസേ ഇ­ങ്ങ­നെ­യെ­ങ്കി­ലും എ­ഴു­താൻ ശീ­ലി­ക്കൂ. അ­ങ്ങ­നെ എ­ന്നെ­പ്പോ­ലെ ഒ­ര­ത്യ­ന്താ­ധു­നി­ക­നെ­ങ്കി­ലും ആകൂ.

അ­ഭി­വ­ന്ദ്യ­നാ­യ ശ്രീ. സി. കേശവ നോ­ടൊ­രു­മി­ച്ചു് ഞാ­നൊ­രു മീ­റ്റി­ങ്ങി­നു പോ­കു­ക­യാ­യി­രു­ന്നു. ഒരു സ്ഥ­ല­ത്തെ­ത്തി­യ­പ്പോൾ ഒരു സ്ഥാ­പ­നം ചൂ­ണ്ടി­ക്കാ­ണി­ച്ചു­കൊ­ണ്ടു് അ­ദ്ദേ­ഹം ചോ­ദി­ച്ചു: “ഇ­തെ­ന്താ­ണു്?” ഒരു ജ­പ്പാൻ­കാ­ര­നെ ശ­ത്രു­ക്ക­ളിൽ­നി­ന്നു് ഒരു തി­രു­വി­താം­കൂ­റു­കാ­രൻ ര­ക്ഷി­ച്ച­തി­നു­വേ­ണ്ടി ആ ജ­പ്പാൻ­കാ­രൻ കൃ­ത­ജ്ഞ­ത പ്ര­കാ­ശി­പ്പി­ച്ച­തി­ന്റെ പ്ര­ത്യ­ക്ഷ­ല­ക്ഷ്യ­മാ­ണു് ആ വലിയ സ്ഥാ­പ­ന­മെ­ന്നു് ഞാൻ വി­ശ­ദീ­ക­രി­ച്ചു. അ­പ്പോൾ സി. കേശവൻ ചോ­ദി­ച്ചു: “ന­ന്ദി­യെ­ന്നു പ­റ­ഞ്ഞ­തു് ഉണ്ടോ?” അ­ദ്ദേ­ഹ­ത്തി­ന്റെ സം­ശ­യ­ത്തിൽ ഒരു തെ­റ്റു­മി­ല്ല. കൃ­ത­ജ്ഞ­ത ഈ ലോ­ക­ത്തി­ല്ല. അർ­ദ്ധ­രാ­ത്രി­ക­ഴി­ഞ്ഞു, ആ­ല­പ്പു­ഴെ ഒരു സ­മ്മേ­ള­ന­ത്തിൽ പ­ങ്കു­കൊ­ണ്ടി­ട്ടു് ഞാൻ തി­രു­വ­ന­ന്ത­പു­ര­ത്തേ­ക്കു മ­ട­ങ്ങി­പ്പോ­കു­ക­യാ­ണു്. കാർ ഓ­ച്ചി­റ ക­ഴി­ഞ്ഞ­പ്പോൾ ഒരു വൃ­ദ്ധ­നും യു­വാ­വും യു­വ­തി­യും റോ­ഡി­ന്റെ വ­ശ­ത്തു­നി­ന്നു ദ­യ­നീ­യ­മാ­യി കൈ­കാ­ണി­ക്കു­ന്നു. ഇ­ങ്ങ­നെ­യു­ള്ള സ­ന്ദർ­ഭ­ങ്ങ­ളിൽ ആരു കൈ­കാ­ണി­ച്ചാ­ലും ഞാൻ കാർ നി­റു­ത്താൻ സ­മ്മ­തി­ക്കാ­റി­ല്ല. പക്ഷേ, അവരെ എ­വി­ടെ­യോ വ­ച്ചു് ക­ണ്ടി­ട്ടു­ണ്ടെ­ന്നു് ഒരു തോ­ന്നൽ. അ­തി­നാൽ കാർ നി­റു­ത്താൻ ഞാൻ ഡ്രൈ­വ­റോ­ടു ആ­വ­ശ്യ­പ്പെ­ട്ടു. അതു് പൂർ­ണ്ണ­മാ­യും നി­ന്നി­ല്ല. അതിനു മുൻ­പു് വൃ­ദ്ധൻ വാ­തോ­രാ­തെ പ­റ­ഞ്ഞു­തു­ട­ങ്ങി: “ഞങ്ങൾ തി­രു­വ­ന­ന്ത­പു­ര­ത്തു­കാ­രാ­ണു്. ഇ­വ­രു­ടെ ഒരു കാ­ര്യ­മാ­യി വന്നു. തി­രി­ച്ചു­പോ­കാൻ ബ­സ്സി­ല്ല. ട്രാൻ­സ്പോർ­ട്ട് സ്ട്രൈ­ക്കാ­ണു്. നി­ങ്ങൾ തി­രു­വ­ന­ന്ത­പു­ര­ത്തു് പോ­കു­ക­യാ­ണോ? എ­ങ്കിൽ ഞ­ങ്ങ­ളേ­ക്കൂ­ടെ കൊ­ണ്ടു­പോ­ണേ. പു­ണ്യം കി­ട്ടും.” ഞാൻ എ­ഴു­ന്നേ­റ്റു് കാ­റി­ന്റെ മുൻ­സീ­റ്റി­ലി­രു­ന്നു. അവർ പി­റ­കേ­വ­ശ­ത്തു ഇ­രി­പ്പാ­യി. കാർ തി­രു­വ­ന­ന്ത­പു­ര­ത്തെ­ത്തി­യ­പ്പോൾ അവർ പാ­ള­യ­ത്തി­ലി­റ­ങ്ങാൻ ഭാ­വി­ച്ചെ­ങ്കി­ലും ഞാൻ സ­മ്മ­തി­ച്ചി­ല്ല. അവരെ വീ­ട്ടിൽ കൊ­ണ്ടാ­ക്കി­യി­ട്ടു ഞാൻ എന്റെ വീ­ട്ടി­ലേ­ക്കു പോ­ന്നു. കൂ­ടു­തൽ സവാരി എ­ന്ന­തി­ന്റെ പേരിൽ ഡ്രൈ­വർ എന്റെ കൈയിൽ നി­ന്നു് ആ­റു­രൂ­പ വാ­ങ്ങു­ക­യും ചെ­യ്തു… ഒരു മാ­സ­ത്തി­നു മുൻ­പു് ഏതോ കാ­ര്യ­ത്തി­ന്റെ പേരിൽ തി­രു­വ­ന­ന്ത­പു­ര­ത്തു മാ­ത്രം ട്രാൻ­സ്പോർ­ട്ട് സ്ട്രൈ­ക്ക് ഉ­ണ്ടാ­യി. ഞാൻ അ­ത്യാ­വ­ശ്യ­മാ­യി ടൗ­ണി­ലേ­യ്ക്കു പോകാൻ ജ­ങ്ഷ­നിൽ കാ­ത്തു­നി­ല്ക്കു­ക­യാ­ണു്. ഒറ്റ ടാ­ക്സി­പോ­ലു­മി­ല്ല. അ­പ്പോ­ഴു­ണ്ടു് ഒരു പ്രൈ­വ­റ്റ് കാർ വളരെ പ­തു­ക്കെ എന്റെ അ­ടു­ക്കു­ലേ­ക്കു വ­രു­ന്നു. മുൻ സീ­റ്റിൽ ഒരു കിഴവൻ. പി­റ­കി­ല­ത്തെ സീ­റ്റിൽ ഒരു യു­വാ­വും യു­വ­തി­യും. എ­ന്നെ­ക്ക­ണ്ട­യു­ട­നെ യുവതി മു­ന്നോ­ട്ടാ­ഞ്ഞു് കി­ഴ­വ­നെ തൊ­ട്ടു­വി­ളി­ച്ചു് എന്തോ പ­റ­ഞ്ഞു. “അ­ന്നു് ഓ­ച്ചി­റ­നി­ന്നു നമ്മെ കാറിൽ കൊ­ണ്ടു­വ­ന്ന ആ­ളാ­ണു്.” എ­ന്നു് അവൾ പ­റ­യു­ന്ന­തു് ഞാൻ വ്യ­ക്ത­മാ­യി­കേ­ട്ടു. കിഴവൻ അ­തു­കേ­ട്ടു് നീ­ര­സ­ത്തോ­ടെ “വേണ്ട” എന്ന മ­ട്ടിൽ കൈ­വീ­ശി. കാറും “സ്പീ­ഡെ­ടു­ത്തു്” അങ്ങു പോ­കു­ക­യും ചെ­യ്തു. പെ­ണ്ണു­ങ്ങൾ പൊ­തു­വേ ന­ന്ദി­കെ­ട്ട­വ­രാ­ണെ­ന്നു് ഞാൻ വി­ശ്വ­സി­ച്ചി­രു­ന്നു. തെ­റ്റു്. സ്ത്രീ­ക­ളെ­ക്കാൾ ന­ന്ദി­കെ­ട്ട­വ­രാ­ണു് കി­ഴ­വ­ന്മാർ. അ­വർ­ക്കു് ഒരു മൃ­ദു­വി­കാ­ര­വു­മി­ല്ല. സ്വ­ന്തം മ­ര­ണ­ത്തെ­ക്കു­റി­ച്ചു­ള്ള വി­ചാ­ര­മ­ല്ലാ­തെ വേ­റൊ­ന്നും അവരെ ച­ലി­പ്പി­ക്കു­ക­യി­ല്ല. പെൺ­കു­ട്ടി­കൾ എ­ഴു­താ­റു­ള്ള അ­തി­ഭാ­വു­ക­ത്വം ക­ലർ­ന്ന ചെ­റു­ക­ഥ­കൾ വാ­യി­ക്കു­മ്പോ­ഴെ­ല്ലാം ഞാൻ ഓ­ച്ചി­റ­നി­ന്നു് കാ­റിൽ­ക­യ­റി­യ കി­ഴ­വ­നാ­യി മാ­റാ­റു­ണ്ടു്. ഒരു ച­ല­ന­വും അ­ത്ത­രം കഥകൾ എ­ന്നി­ലു­ള­വാ­ക്കാ­റി­ല്ല.

കു­ങ്കു­മം വാ­രി­ക­യിൽ സുനി എ­ഴു­തി­യ ‘ഊർ­മ്മി­ള’ എന്ന ചെ­റു­ക­ഥ വാ­യി­ച്ച­പ്പോ­ഴാ­ണു് ഞാൻ ആ ഓ­ച്ചി­റ­ക്കി­ഴ­വ­നെ ഓർ­മ്മി­ച്ചു­പോ­യ­തു്. ചെ­റു­ക­ഥ­യു­ടെ ഇ­തി­വൃ­ത്തം ഇ­ന്നു­വ­രെ എല്ലാ പെൺ­കു­ട്ടി­ക­ളും ക­ണ്ടു­പി­ടി­ച്ചി­ട്ടു­ള്ള ഇ­തി­വൃ­ത്തം­ത­ന്നെ. അവൾ അയാളെ സ്നേ­ഹി­ക്കു­ന്നു. അയാൾ കു­റേ­ക്കാ­ലം അവളെ ‘പ്രേ­മി­ച്ചോ­ണ്ടി­രു­ന്നി­ട്ടു്’ അങ്ങു മാ­റി­പ്പോ­കു­ന്നു. അവൾ നൈ­രാ­ശ്യ­ത്തിൽ വീ­ഴു­ന്നു. ഇ­ത്ത­രം കഥകളെ പ്രേ­മ­ക­ഥ­ക­ളെ­ന്നു വി­ളി­ക്കാൻ വയ്യ. പ്രേ­മ­രോ­ഗ­മാ­ണു് ഇ­വ­യി­ലു­ള്ള­തു്. ക­ലാ­സൃ­ഷ്ടി­ക­ളെ ലി­റി­ക്കൽ ഇ­മ്മേ­ജ­സ്—lyrical images—എന്നു ഒരു നി­രൂ­പ­കൻ വി­ളി­ക്കു­ന്നു. സു­നി­യു­ടെ കഥ ഭാ­വാ­ത്മ­ക­വാ­ങ്മ­യ ചി­ത്ര­മ­ല്ല, അതു് വെറും കാ­രി­ക്കേ­ച്ചർ—ഹാ­സ്യ­ചി­ത്രം—ആ­യി­ത്തീർ­ന്നി­രി­ക്കു­ന്നു.

ഞാൻ ഇ­ങ്ങ­നെ സ്വ­കീ­യ­ങ്ങ­ളാ­യ അ­നു­ഭ­വ­ങ്ങൾ സാ­ഹി­ത്യ­സി­ദ്ധാ­ന്ത­ങ്ങ­ളോ­ടു കൂ­ട്ടി­ക്ക­ലർ­ത്തി എ­ഴു­തു­ന്ന­തും ക­ലാ­മൂ­ല്യ­മി­ല്ലാ­ത്ത കൃ­തി­ക­ളെ എ­തിർ­ക്കു­ന്ന­തും ഒരു ശ്രീ­മ­തി­ക്കു എതിരെ ഇ­ഷ്ട­പ്പെ­ടു­ന്നി­ല്ല. ഒ­ട്ടും ശാ­ലീ­ന­ത­യി­ല്ലാ­തെ, പു­രു­ഷ­ന്റെ മ­ട്ടിൽ­ത്ത­ന്നെ അവർ എന്നെ ആ­ക്ഷേ­പി­ക്കു­ന്നു. “നി­ങ്ങ­ളു­ടെ മ­ന­സ്സി­ന്റെ ആ­വർ­ത്ത­ന­ങ്ങൾ, കു­റ്റി­യിൽ തളച്ച പ­ശു­വി­ന്റെ വട്ടം ക­റ­ങ്ങൽ, നി­ങ്ങ­ളെ മ­ടു­പ്പി­ക്കാ­ത്ത­തു­കൊ­ണ്ടു മാ­ത്രം എ­നി­ക്കും ആ­സ്വാ­ദ്യ­മാ­കു­മെ­ന്നു നി­ങ്ങ­ളെ­ങ്ങ­നെ തെ­റ്റി­ദ്ധ­രി­ച്ചു?” “എത്ര നാ­ളാ­യി ഈ ക­ഠോ­ര­സ്വ­ര­വും കാ­ട്ടാ­ള­നൃ­ത്ത­വും?” എ­ന്നൊ­ക്കെ­യാ­ണു് ശ്രീ­മ­തി­യു­ടെ ചോ­ദ്യ­ങ്ങൾ. അ­ല്പ­പ്ര­ഭാ­വ­നാ­യ എന്നെ ഉ­ദ്ദേ­ശി­ച്ചു­മാ­ത്ര­മ­ല്ല ഈ ചോ­ദ്യ­ങ്ങൾ. ശ്രീ. പി. കു­ഞ്ഞി­രാ­മൻ­നാ­യർ, ശ്രീ­മ­തി മാ­ധ­വി­ക്കു­ട്ടി, ശ്രീ. കെ. ബാ­ല­കൃ­ഷ്ണൻ ഇ­വ­രെ­യെ­ല്ലാം ശ്രീ­മ­തി “ല­ക്ഷ്യ­ങ്ങ­ളാ”ക്കു­ന്നു­വെ­ന്നു് എ­നി­ക്കു സം­ശ­യ­മു­ണ്ടു്. അതു എ­ന്തു­മാ­ക­ട്ടെ. എന്റെ കാ­ര്യം പറയാം. ഞാൻ എ­ഴു­തു­ന്ന­തു് നി­രൂ­പ­ണ­മ­ല്ല, വി­മർ­ശ­ന­മ­ല്ല എ­ന്നു് ആയിരം തവണ വ്യ­ക്ത­മാ­ക്കി­യി­ട്ടു­ണ്ടു്. ചെ­റു­ക­ഥ­കൾ, ക­വി­ത­കൾ ഇവ ഒരേ രീ­തി­യിൽ വ­രു­ന്ന­തു കൊ­ണ്ടു് അ­വ­യെ­ക്കു­റി­ച്ചു­ള്ള അ­ഭി­പ്രാ­യ­ങ്ങൾ­ക്കു ആ­വർ­ത്ത­ന­സ്വ­ഭാ­വം വരും. അതു വ­ന്നി­ട്ടു­ണ്ടു്, ഇ­നി­യും വരും. സാ­ഹി­ത്യ­ത്തെ­സ്സം­ബ­ന്ധി­ക്കു­ന്ന ത­ത്ത്വ­ങ്ങൾ കു­റ­ച്ചേ­യു­ള്ളു. അതു് പി­ന്നെ­യും പി­ന്നെ­യും പറയുക എ­ന്ന­തേ മാർ­ഗ്ഗ­മു­ള്ളു. അ­ക്കാ­ര്യം സ്വ­കീ­യ­മാ­യ­രീ­തി­യിൽ ആ­വി­ഷ്ക­രി­ക്കു­മ്പോൾ ചി­ല­പ്പോൾ ശബ്ദം “കഠോര”മാ­കാ­റു­ണ്ടു് സ­മ്മ­തി­ച്ചു്. ഏ­താ­യാ­ലും അതു് കാ­ട്ടാ­ള­നൃ­ത്ത­മ­ല്ല സ്വ­ന്തം കാ­ട്ടാ­ള­ത്ത­ത്തെ ശ്രീ­മ­തി മ­റ്റു­ള്ള­വ­രിൽ ആ­രോ­പി­ക്ക­രു­തു്. ഗ­ഹ­ന­മാ­ക­രു­തു് എന്നു ക­രു­തി­ക്കൂ­ട്ടി എ­ഴു­തു­ന്ന ഈ ലേ­ഖ­ന­ങ്ങൾ ഒ­ട്ടു­വ­ള­രെ പേർ വാ­യി­ക്കു­ന്നു­ണ്ടു്. ശ്രീ­മ­തി മാ­ധ­വി­ക്കു­ട്ടി­യു­ടെ “എന്റെ കഥ” മ­ല­യാ­ള­നാ­ടു് വാ­രി­ക­യിൽ പ്ര­സി­ദ്ധ­പ്പെ­ട്ടു­ത്തി­ക്കൊ­ണ്ടി­രു­ന്ന കാ­ല­ത്തു് പൗ­ര­ധ്വ­നി­വാ­രി­ക­യു­ടെ എ­ഡി­റ്റർ ശ്രീ. അനുജൻ അ­ത്തി­ക്ക­യം ഒരു “ഗാ­ല­പ്പ് പോൾ” (Gallup Poll) ന­ട­ത്തി “മ­ല­യാ­ള­നാ­ടു്” എ­ന്തു­കൊ­ണ്ടാ­ണു് ആളുകൾ വാ­യി­ക്കു­ന്ന­തു് എ­ന്നാ­യി­രു­ന്നു അ­ദ്ദേ­ഹം ആ­രാ­ഞ്ഞ­തു്. സാ­ഹി­ത്യ­വാ­ര­ഫ­ല­ത്തി­നാ­ണു് ഏ­റ്റ­വും കൂ­ടു­തൽ വോ­ട്ടു­കി­ട്ടി­യ­തെ­ന്നു് ശ്രീ. അനുജൻ എ­ന്നോ­ടു പ­റ­യു­ക­യു­ണ്ടാ­യി. ഇതു് ഈ ലേ­ഖ­ന­പ­ര­മ്പ­ര­യു­ടെ വൈ­ശി­ഷ്ട്യ­ത്തി­നു് തെ­ളി­വാ­യി പ­റ­യു­ന്ന­ത­ല്ല. ബ­ഹു­ജ­നം വാ­യി­ക്കു­ന്നു എ­ന്ന­തു­കൊ­ണ്ടു വി­ശി­ഷ്ട­മാ­ക­ണ­മെ­ന്നി­ല്ല. അ­വർ­ക്കു് അ­ങ്ങ­നെ കനം കു­റ­ഞ്ഞ ലേ­ഖ­ന­ങ്ങൾ വേണം. ആ “ഡി­മാൻ­ഡി”നു് അ­നു­സ­രി­ച്ചി­ട്ടു് ഞാൻ “സപ്ലൈ” ചെ­യ്യു­ന്നു. ഈ ധ­ന­ത­ത്ത്വ­ശാ­സ്ത്രം ശ്രീ­മ­തി മ­ന­സ്സി­ലാ­ക്ക­ണം. ഇനി അ­ഗാ­ധ­ത­യാർ­ന്ന മ­ട്ടിൽ എ­ഴു­താ­നാ­ണെ­ങ്കി­ലോ? ശ്രീ­മ­തി­യെ­ക്കാൾ എ­നി­ക്ക­തി­നു പ്രാ­ഗ­ല്ഭ്യ­മു­ണ്ടു്. അ­വ­രു­ടെ “കൺ­ഫ്യൂ­ഷൻ” നി­റ­ഞ്ഞ ഷേ­ക്സ്പി­യർ നോ­ട്ടു­കൾ ഞാൻ ക­ണ്ടി­ട്ടു­ണ്ടു് എ­ന്ന­തി­നാ­ലാ­ണു് ഇ­ങ്ങ­നെ പ­റ­യു­ന്ന­തു. ചി­ന്താ­ക്കു­ഴ­പ്പ­മി­ല്ലാ­തെ വളരെ വ്യ­ക്ത­മാ­യി എ­നി­ക്കെ­ഴു­താൻ ക­ഴി­യും പ­ഠി­പ്പി­ക്കാ­നും ക­ഴി­യും. ഹായ് മോശം! ഞാൻ ആ­ത്മ­പ്ര­ശം­സ­യിൽ മു­ഴു­കു­ന്നു. വാ­യ­ന­ക്കാർ സദയം ക്ഷ­മി­ക്ക­ണം മെ­ക്കി­ട്ടു് കേ­റി­യാൽ മ­റു­പ­ടി ന­ല്കാ­തി­രി­ക്കു­ന്ന­തെ­ങ്ങ­നെ?

ശ്രീ­മ­തി­യു­ടെ വ്യ­ക്തി­വി­ദ്വേ­ഷം ക­ലർ­ന്ന ലേഖനം വാ­യി­ച്ചു­ണ്ടാ­യ വൈ­ര­സ്യം മാ­റ്റി­ക്കി­ട്ടി­യ­തു് ശ്രീ. പി. സു­ബ്ബ­യ്യാ­പി­ള്ള മ­ല­യാ­ള­നാ­ട്ടി­ലെ­ഴു­തി­യ “ന­ഗ്ന­മാ­യ” എന്ന ക­ഥ­വാ­യി­ച്ച­പ്പോ­ഴാ­ണു്. “ന­ഗ്ന­മാ­യ അ­ഴി­മ­തി” “ന­ഗ്ന­മാ­യ പ­ര­മാർ­ത്ഥം”എ­ന്നൊ­ക്കെ ഏ­തി­ലും നഗ്നത തി­രു­കു­ന്ന ഒ­രേർ­പ്പാ­ടു­ണ്ട­ല്ലോ ന­മു­ക്കു്. സു­ബ്ബ­യ്യാ­പി­ള്ള അ­തി­നെ­യാ­ണു് നർ­മ്മ­ബോ­ധ­ത്തോ­ടെ ആ­ക്ര­മി­ക്കു­ന്ന­തു്. ല­ക്ഷ്യ­വേ­ധി­യാ­യ ആ കഥ (ക­ഥ­യെ­ന്നു പ­റ­യാ­മോ?) ര­സോ­ത്പാ­ദ­ക­മാ­യി­ട്ടു­ണ്ടു് ഒ­ര­ള­വിൽ. പൂ­ക്ക­ളി­ലും പുൽ­ക്കൊ­ടി­ക­ളി­ലും നി­ലാ­വു വന്നു വീ­ഴു­മ്പോൾ അ­വ­യ്ക്കു കൂ­ടു­തൽ തി­ള­ക്കം കി­ട്ടാ­റു­ണ്ടു­ല്ലോ. നി­ത്യ­ജീ­വി­ത­സം­ഭ­വ­ങ്ങ­ളിൽ ഫ­ലി­ത­ത്തി­ന്റെ പ്ര­കാ­ശം വീ­ഴ്ത്തു­ക­യാ­ണു് ശ്രീ. സു­ബ്ബ­യ്യാ­പി­ള്ള.

images/Vischer.jpg
വിഷർ

കഥ, കാ­വ്യം ഇ­വ­യി­ലെ സം­ഭ­വ­ങ്ങ­ളും ക­ഥാ­പാ­ത്ര­ങ്ങ­ളും അ­വ­യു­ടേ­താ­യ അർ­ത്ഥം ന­ല്കു­ന്ന­തി­നു­പു­റ­മേ മറ്റു സം­ഭ­വ­ങ്ങ­ളെ­യും വ്യ­ക്തി­ക­ളെ­യും­കൂ­ടി സൂ­ചി­പ്പി­ച്ചാൽ അ­ത്ത­രം ര­ച­ന­ക­ളെ ഇം­ഗ്ലീ­ഷിൽ ‘അ­ലി­ഗ­റി’ എ­ന്നു­വി­ളി­ക്കും. മ­ല­യാ­ള­ത്തിൽ ഇ­വ­യ്ക്കു ലാ­ക്ഷ­ണി­ക­ക­ഥ­ക­ളെ­ന്നോ അർ­ത്ഥ­വാ­ദ­ക­ഥ­ക­ളെ­ന്നോ പേ­രു­കൊ­ടു­ക്കാം. ഇ­തെ­ഴു­തു­ന്ന­യാ­ളി­നു് അ­ലി­ഗ­റി ഇ­ഷ്ട­മ­ല്ല. കാരണം അതിനു ക­ലാ­ത്മ­ക­ത­യി­ല്ല എ­ന്ന­തു­ത­ന്നെ. Is or is not Allegory a form of expression? I flattered myself that I had demonstrated that it is not—ലാ­ക്ഷ­ണി­ക കഥ ആ­ത്മാ­വി­ഷ്ക­ര­ണ­ത്തി­ന്റെ രൂ­പ­മാ­ണോ? അ­ല്ലെ­ന്നു ഞാൻ തെ­ളി­യി­ച്ചി­ട്ടു­ണ്ടു്—എന്നു ബ­ന­ഡി­റ്റോ ക്രോ­ച്ചേ. Allegory is a cold and bald product of the intellect—അ­ലി­ഗ­റി പ്ര­ജ്ഞ­യു­ടെ വി­കാ­ര­ശൂ­ന്യ­മാ­യ അ­നാ­ച്ഛാ­ദി­ത­മാ­യ ഫ­ല­മാ­ണു്—എ­ന്നു് ഫ്ര­ഡ്രി­ഖ് ഹേഗൽ. It is far removed from art—അതു കലയിൽ നി­ന്നു് അ­തി­ദൂ­രം അ­ക­ന്നു­നി­ല്ക്കു­ന്നു.—എ­ന്നു് ഹേഗൽ വീ­ണ്ടും. It is an Index of artistic decay or artistic immaturity—അതു് ക­ല­യ്ക്കു­ള്ള ജീർ­ണ്ണ­ത­യേ­യും ക­ല­യെ­സ്സം­ബ­ന്ധി­ച്ച പ­രി­പാ­ക­മി­ല്ലാ­യ്മ­യേ­യും കാ­ണി­ക്കു­ന്നു—എ­ന്നു് വിഷർ.

ശ്രീ. എം. സു­കു­മാ­രൻ നല്ല ക­ഥാ­കാ­ര­നാ­ണു്. ആ­ഖ്യാ­ന­പാ­ട­വം ലാ­ളി­ത്യം ഇവ അ­ദ്ദേ­ഹ­ത്തി­ന്റെ ഏതു് ക­ഥ­യ്ക്കും കാണും. സം­ഭ­വ­സ­ന്നി­വേ­ശ­ത്തിൽ അ­ദ്ദേ­ഹ­ത്തി­നു സ­വി­ശേ­ഷ­മാ­യ പ്രാ­ഗ­ല്ഭ്യ­മു­ണ്ടു്. അ­തൊ­ക്കെ മാ­തൃ­ഭൂ­മി­യിൽ അ­ദ്ദേ­ഹ­മെ­ഴു­തി­യ “അ­യൽ­രാ­ജാ­വു്” എന്നു അ­ലി­ഗ­റി­യിൽ ഉ­ണ്ടു­താ­നും. എ­ന്നി­ട്ടും അ­ദ്ദേ­ഹ­ത്തി­ന്റെ കഥ എ­നി­ക്കു് ഇ­ഷ്ട­മാ­യി­ല്ല. അ­പ­രാ­ധം ചെ­യ്യാ­ത്ത ഒരുവൻ ശി­ക്ഷി­ക്ക­പ്പെ­ടു­ന്നു. അയാൾ ഭാ­ര്യ­യേ­യും മ­ക­നേ­യും പ­ണ­യ­പ്പെ­ടു­ത്തി മു­ന്നോ­ട്ടു പോ­കു­ന്നു. ക­മ്മ്യൂ­ണി­സം നി­ല­വി­ലി­രി­ക്കു­ന്ന രാ­ജ്യ­ത്തു ചെ­ല്ലാ­നാ­ണു് അ­യാ­ളു­ടെ ശ്രമം. അവിടെ ചെ­ന്നു­ക­ഴി­ഞ്ഞാൽ ത­ന്റെ­യും ഭാ­ര്യ­യു­ടെ­യും മ­ക­ന്റെ­യും പ­രാ­ധീ­ന­ത മാറും എ­ന്നു് അയാൾ വി­ശ്വ­സി­ക്കു­ന്നു. അയാൾ അ­വി­ടെ­യെ­ത്തി. ആ­ഹ്ലാ­ദ­ത്തി­ലാ­ണ്ടു. എ­ങ്കി­ലും സാ­ക്ഷാൽ ക­മ്മ്യൂ­ണി­സം അ­ല്പ­മ­ക­ലെ­യാ­ണെ­ന്നു മ­ന­സ്സി­ലാ­ക്കി. സാ­ര­മി­ല്ല. ഇ­ത്ര­യും ന­ട­ന്നു് അവിടെ എ­ത്തി­യ അയാൾ ആ ആ­ദാർ­ശാ­ത്മ­ക പ്ര­പ­ഞ്ച­ത്തി­ലു­മെ­ത്തും. ഈ ആശയം ഒരു ഫേ­ബി­ളി­ന്റെ—കെ­ട്ടു­ക­ഥ­യു­ടെ—മ­ട്ടിൽ സു­കു­മാ­രൻ ആ­വി­ഷ്ക­രി­ക്കു­ന്നു. ക­ലാ­പ്ര­ചോ­ദ­നം ഒ­ര­ഗ്നി­നാ­ള­മാ­ണു്. അതു അ­ജാ­ഗ­രി­ത­ഹൃ­ത്തിൽ­നി­ന്നു് ജാ­ഗ­രി­ത­ത­ല­ത്തി­ലേ­ക്കു ക­ട­ന്നു് യു­ക്തി­യെ ചു­ട്ടു­ക­രി­ച്ച­ശേ­ഷം മി­ന്നൽ­പ്ര­ഭ പ്ര­സ­രി­പ്പി­ച്ചു് വി­രാ­ജി­ക്കു­ന്നു. രാ­ഷ്ട്ര­വ്യ­വ­ഹാ­രം, സ­ദാ­ചാ­രം തു­ട­ങ്ങി­യ­വ­യോ­ടു ബ­ന്ധ­പ്പെ­ട്ട ആ­ശ­യ­ങ്ങൾ ആ അ­ഗ്നി­നാ­ള­ത്തിൽ വ­ച്ചു­കെ­ട്ടു­മ്പോൾ അ­തി­ന്റെ കാ­ന്തി കു­റ­യും. കലയിൽ അ­ടി­ച്ചേ­ല്പി­ക്കു­ന്ന ഈ ബാ­ഹ്യ­ഘ­ട­ക­ങ്ങൾ ക­ല­യെ­ത്ത­ന്നെ ഇ­ല്ലാ­താ­ക്കും. മ­റ്റൊ­രു­ത­ര­ത്തിൽ പറയാം അ­ലി­ഗ­റി ക­ല­യ­ല്ലെ­ന്നു് മ­ഹാ­ന്മാ­രോ­ടൊ­പ്പം അ­ല്പ­ജ്ഞ­നാ­യ ഞാനും വി­ശ്വ­സി­ക്കു­ന്നു.

ഏതു കാ­ര്യ­ത്തി­ലും നി­സ്തു­ല­രൂ­പം പു­ലർ­ത്തി­യാൽ അ­സ­ദൃ­ശ­ത പു­ലർ­ത്തി­യാൽ ബ­ഹു­ജ­നം അതു ക­ണ്ട­റി­യും. ശ്രീ. തേവടി നാ­രാ­യ­ണ­ക്കു­റു­പ്പി­ന്റെ ‘ടാഗോർ’ എന്ന മാസിക അ­ങ്ങ­നെ­യാ­ണു് പ്ര­ചാ­ര­മാർ­ന്ന­തു് ശ്രീ. ജി. ബാ­ല­ച­ന്ദ്ര­ന്റെ സ­മ­ന്വ­യം എന്ന മാ­സി­ക­യ്ക്കു് ഈ അ­ദ്വി­തീ­യ­ത­യു­ണ്ടു്. അതിൽ ശ്രീ. അ­മ്പ­ല­പ്പു­ഴ ഗോ­പ­കു­മാർ എ­ഴു­തി­യ “ഇ­നി­യും നിൻ കഥ പറയൂ” എന്ന കാ­വ്യം ചി­ര­പ­രി­ചി­ത­ങ്ങ­ളാ­യ ‘വാ­ങ്മ­യ­ചി­ത്ര­ങ്ങ­ളെ പ്ര­ത്യ­ക്ഷ­പ്പെ­ടു­ത്തു­ന്നു­ണ്ടെ­ങ്കി­ലും ഹൃ­ദ്യ­മാ­യി­രി­ക്കു­ന്നു!’

“ഇ­നി­യും നിൻകഥ പറയൂ-

തി­രു­മി­ഴി­യി­ണ­കൾ നി­റ­ഞ്ഞു തു­ളു­മ്പും നഷ്ട

സ്മൃ­തി­ക­ളിൽ നി­ന്നു മു­ണർ­ന്ന­ഴ­കാർ­ന്ന

പ്ര­ഭാ­ത­ത്തി­ന്റെ വി­ലോ­ല­ക­രാം­ഗു­ലി

കു­ളി­ര­ണി­യി­ക്കെ…”

ഇതിലെ ല­യാ­ത്മ­ക­ത ആ­രെ­യും ര­സി­പ്പി­ക്കും.

images/AlexisCarrel02.jpg
അ­ല­ക്സേ കറൽ

1912-ൽ നോബൽ സ­മ്മാ­നം നേ­ടി­യ് ഫ്ര­ഞ്ച് ജീ­വ­ശാ­സ്ത്ര­ജ്ഞൻ അ­ല­ക്സേ കറൽ (Alexis Carrel) കൃ­ത്രി­മ­മാ­യി ഹൃദയം നിർ­മ്മി­ച്ചു അതു പ്ര­വർ­ത്തി­പ്പി­ക്കു­ക­യും ചെ­യ്തു. പക്ഷേ, നാ­സി­കൾ അ­ധി­കാ­ര­ത്തിൽ വ­ന്ന­പ്പോൾ അ­ദ്ദേ­ഹം അ­വ­രോ­ടു ചേർ­ന്നു് ത­നി­ക്കു് ഹൃ­ദ­യ­മി­ല്ല, ര­ക്താ­ശ­യ­മേ ഉള്ളു എ­ന്നു് തെ­ളി­യി­ച്ചു. ന­മ്മു­ടെ പല ക­വി­കൾ­ക്കും ഹൃ­ദ­യ­മി­ല്ല, ര­ക്താ­ശ­യ­മേ­യു­ള്ളു. ക­വി­ക­ളു­ടെ ര­ക്താ­ശ­യം ഹൃദയം കൂ­ടി­യാ­യാൽ എത്ര ന­ന്നാ­യി­രു­ന്നേ­നെ.

Colophon

Title: Sāhityavāraphalam (ml: സാ­ഹി­ത്യ­വാ­ര­ഫ­ലം).

Author(s): M Krishnan Nair.

First publication details: Malayalanadu Weekly; Kollam, Kerala; 1971-03-24.

Deafult language: ml, Malayalam.

Keywords: M Krishnan Nair, Sahityavaraphalam, Weekly Lietrary Column, സാ­ഹി­ത്യ­വാ­ര­ഫ­ലം, എം കൃ­ഷ്ണൻ നായർ, Open Access Publishing, Malayalam, Sayahna Foundation, Free Software, XML.

Digital Publisher: Sayahna Foundation; JWRA 34, Jagthy; Trivandrum 695014; India.

Date: December 31, 2022.

Credits: The text of the original item is copyrighted to J Vijayamma, author’s inheritor. The text encoding and editorial notes were created and​/or prepared by the Sayahna Foundation and are licensed under a Creative Commons Attribution By NonCommercial ShareAlike 4​.0 International License (CC BY-​NC-SA 4​.0). Any reuse of the material should credit the Sayahna Foundation, only noncommercial uses of the work are permitted and adoptations must be shared under the same terms.

Production history: Data entry: MS Aswathi; Proofing: Abdul Gafoor; Typesetter: JN Jamuna; Digitizer: KB Sujith; Encoding: JN Jamuna.

Production notes: The entire document processing has been done in a computer running GNU/Linux operating system and TeX and friends. The PDF has been generated using XeLaTeX from TeXLive distribution 2021 using Ithal (ഇതൾ), an online framework for text formatting. The TEI (P5) encoded XML has been generated from the same LaTeX sources using LuaLaTeX. HTML version has been generated from XML using XSLT stylesheet (sfn-​tei-html.xsl) developed by CV Radhakrkishnan.

Fonts: The basefont used in PDF and HTML versions is RIT Rachana authored by KH Hussain, et al., and maintained by the Rachana Institute of Typography. The font used for Latin script is Linux Libertine developed by Phillip Poll.

Web site: Maintained by KV Rajeesh.

Download document sources in TEI encoded XML format.

Download Phone PDF.